वसिष्ठ अर्थात् प्रकाशमान, सर्वांत उत्कृष्ट, सर्वांमध्ये श्रेष्ठ महर्षि वसिष्ठ हे ब्रह्मदेवाच्या दहा मानस पुत्रांपैकी एक आहेत. अध्यात्मात जेवढ्या काही पायर्‍या किंवा पदे आहेत, त्या सर्वांच्या शिखरावर गुरु वसिष्ठ विद्यमान आहेत. महर्षि वसिष्ठ हे ऋषींचे ऋषि आणि महर्षींचे महर्षि आहेत. ऋषि परंपरेचे सर्वाेच्च पद असलेल्या ‘ब्रह्मर्षि’ रूपात ते प्रतिष्ठित आहेत. वसिष्ठ महर्षि, महातेजस्वी, त्रिकालदर्शी, पूर्णज्ञानी, महातपस्वी आणि योगी आहेत. ब्रह्मशक्तीचे मूर्तीमंत स्वरूप आहेत. मंत्र, तसेच यज्ञ विद्या यांचे जाणकार आहेत. ऋग्वेदाच्या सातव्या मंडलाचे अधिष्ठाता वसिष्ठ आहेत.
ब्रह्मदेवांनी वसिष्ठांना उत्पन्न केल्यानंतर त्यांना मृत्यूलोकात म्हणजे पृथ्वीलोकात जाऊन सृष्टीचा विस्तार करणे, तसेच सूर्यवंशाचे पौरोहित्य कर्म करणे याची आज्ञा दिली. त्या वेळी ब्रह्मदेवाने वसिष्ठांना सांगितले होते, ‘‘याच सूर्यवंशात पुढे जाऊन श्रीविष्णूचा मर्यादा पुरुषोत्तम भगवान श्रीराम अवतार होणार आहे. हे पौरोहित्य कर्मच तुमच्या मुक्तीचा मार्ग होणार आहे.’’ वैवस्वताचा पुत्र इक्ष्वाकूच्या हाती मनूने सर्वांत प्रथम या पृथ्वीचे समृद्धशाली राज्य सोपवले होते. इक्ष्वाकू अयोध्येचा पहिला राजा आहे. इक्ष्वाकूने वसिष्ठांच्या उपदेशाने आपले वेगळे राज्य बनवले आणि अयोध्यापुरीला त्या राज्याची राजधानी केली. महर्षि वसिष्ठ हे इक्ष्वाकु वंशाच्या या सर्व राजांचे कुलपुरोहित होते.
राजा दशरथाच्या महालात भगवंताचे प्रागट्य झाले. त्यानंतर भगवंताच्या या दिव्य मनोहर रूपाचे नामकरण करायचे होते. अखिल जगाचा पालक जेव्हा पृथ्वीतलावर अवतरला, तेव्हा त्याची कीर्ती कोणत्या नावाने करायची ? ते नावही अत्यंत महत्त्वपूर्ण असते. श्रीविष्णूच्या दिव्य अवताराच्या नामकरण संस्काराच्या वेळी भगवंताच्या या बालरूपाचे नामकरण करणारे महर्षि वसिष्ठच होते. पुत्रांच्या नामकरण संस्काराच्या वेळी महर्षि वसिष्ठ म्हणतात, ‘‘कौसल्यानंदनाचे नाव केवळ दोन अक्षरांचे आहे; परंतु त्या नावातच एवढे सामर्थ्य आहे की, अनंत ब्रह्मांडे त्यात सामावून जातील. अखिल विश्वाला आनंद देणार्‍या या सुखधामाचे नाव आहे ‘राम’ ’’ आणि महर्षीनी हे दिव्य रामनाम मर्यादा पुरुषोत्तम श्रीराम याना प्रदान केले.
भगवान श्रीरामचंद्रांचे आणि त्यांच्या भावंडांचे उपनयन झाले. त्यांना वेदांचे अध्ययन करण्याकरता आणि राजपुत्रास योग्य ते इतरही शिक्षण मिळावे म्हणून वसिष्ठांच्या आश्रमात पाठविण्यात आले. राजपुत्रांनी वेदाध्ययन केलं. धनुर्वेद, आयुर्वेद, वास्तुनिर्मिति यांचंही शिक्षण घेतले. शिल्पकला, सारथ्य, पशु-परीक्षा, राज्यशास्त्र, व्यवस्थापन, न्याय इत्यादि ज्ञानशाखांचेही अध्ययन झाले आणि त्यानंतर त्यांना सांगण्यात आलं, 'तुम्ही तीर्थयात्राकरावी !' तीर्थाटनाचा हेतु आपला देश पाहावा, समाज जीवन जवळून पाहाव लोकसंस्कृतीचं निरीक्षण करावं, सहज जाता जाता काही पंडितांशी गप्पा व्हाव्यात, वेगवेगळ्या हवापाण्याची, अन्नाची शरीराला सवय व्हावी आणि ते कणखर बनावे, हा असतो.
श्रीराम केवळ पंधरा वर्षांचेच होते. सारे राजपुत्र देशाटन करीत हिंडले. रामाचे मन उदासीन झाले तीर्थाटनावरून श्रीराम परत आले; पण त्यानंतर कमालीचे उदासीन झाले. तीर्थाटनात जी दृश्यं पाहिली, जे समाज-दर्शन घडलं वा जाता-येता ज्या सहज चर्चा झाल्या त्या सर्वांचा एकंदरीत परिणाम असा झाला. त्यांचं मन उदास बनले. कुठल्याच कार्यात त्यांना उत्साह राहिला नाही. कुणाशी मनमोकळेपणी बोलेनात. आपल्याच चिंतनात मग्न असत. कुठंतरी आकाशात टक लावून बसत. भोजन घेत. पेय पीत. पण 'हे छान झालं !' 'हे आवडलं !' 'हे नको !' अस काही नाही. समोर आलं जेवून घेतले. कुणा सेवकाला कसलीही आज्ञा नसत. हवंच असेल तर स्वत: उठून घेत. मुखावरचं हास्य मावळलं. कुणाशी फारसं बोलणं नाही. हास्यविनोद नाही. श्रीरामांच्या जवळ दोघे बंधू असत. लक्ष्मण आणि शत्रुघ्न. भरत तर आजोळी गेला होता. पण या दोघा बंधूंनाही श्रीरामाची ही उदासीनता जाणवत होती. त्यांनी विचारलं तर ठरलेलं उत्तर मिळे - 'तसं' काही नाही हे ' 'उगीच!' - 'नाही मन कशात रमत. इतकंच' श्रीरामाच्या बंधूंनी, सेवकांनी दशरथाच्या कानावर ही गोष्ट घातली. तिन्ही मातांनाही सांगितलं. त्यांनी चौकशी केली. खोदून खोदून चौकशी केली. 'श्रीराम, अरे, झालंय काय ? का असा उदासीन ?' त्यांनतरची पुढची कथा सर्वश्रुत आहे. काही काळाने श्रीरामाला वासिष्ठांनी बोलावले. ज्ञानाची खरी जिज्ञासा जागृत झाली आणि रामाच्या निमित्ताने महर्षींनी योगवासिष्ठाच्या बत्तीस सहस्त्र श्लोकातून सर्वांना जीवनाचे रहस्य उलगडुन सांगितले.
राजा दशरथाच्या मृत्यूनंतर आणि श्रीराम वनवासात गेल्यावर भरतासह संपूर्ण प्रजेला आधार देणारे एकमात्र महर्षि वसिष्ठ होते महर्षि वसिष्ठांनी इतिहासातील अनेक प्रसंग सर्वांना सांगितले. त्या अपार ज्ञानाच्या तेजाने सर्वांचा शोक नाहीसा केला. सर्वांना धीर दिला. राजदरबारात भरताला धर्ममय उपदेश केला, ‘‘भरता, जीवनात लाभ-हानी, जीवन-मरण आणि यश-अपयश या गोष्टी केवळ विधात्याच्याच हाती असतात. त्यामुळे या गोष्टींसाठी कुणालाही दोष देणे व्यर्थ असते.’’ या निमित्ताने महर्षि वसिष्ठांनी अखिल मानवजातीलाच जीवनाचे शाश्वत सूत्र दिले आहे. भरताच्या काळातही १४ वर्षे जनतेने रामराज्यच अनुभवले. त्यामागे महर्षि वसिष्ठांचे मोठे योगदान आहे. महर्षि वसिष्ठ म्हणजे रामराज्याचा प्रमुख आधार स्तंभच होते. साक्षात् श्रीरामांचे गुरु आणि रघुवंशाचे कुलगुरु, राजगुरु बनून पिढ्यान्‌पिढ्या दिशादर्शन करणारे वसिष्ठ हे ऋषिश्रेष्ठ आहेत.
सर्वेश फडणवीस
#ramnavmi25 #Day3 #रामायणातील_व्यक्तिरेखा 🚩🙏
