स्वामीजी म्हणतात, “मला फार मोठं कार्य करायचं आहे, हे कार्य मी केलं पाहिजे, अशी माझ्या सद्गुरूंची मला आज्ञा आहे. काम लहान नाही. या आपल्या मातृभूमीचं पुनरुत्थान घडवून आणायचं आहे. तिचं आध्यात्मिक सामर्थ्य क्षीण झालं आहे आणि सारा समाज भुकेला आहे. भारत चैतन्यशाली झाला पाहिजे, आणि आपल्या आध्यात्मिकतेच्या बळावर त्यानं सारं जग जिंकलं पाहिजे” असे स्वामीजींचे त्यावेळचे उद्गार आहेत. त्यामुळे देशाटन करून समाज, समाजाची विविध अंगे आणि श्रीरामकृष्णांच्या उपदेशाच्या आणि स्वतःच्या आध्यात्मिक अनुभूतींच्या प्रकाशात पाहण्याच्या उद्देशाने स्वामीजींनी भारत भ्रमणास सुरुवात केली आणि आसेतूहिमाचल त्यांनी भ्रमण केले.
स्वामीजींचे भारत पाहणे ही एक अपूर्व आणि अद्भुत गोष्ट आहे. त्यांच्या जीवनातील हे पर्व आपल्यासाठी अतिशय उद्बोधक आहे. त्यांच्या देशभ्रमणात आलेले अनुभव आपल्याला थक्क करून सोडणारे आहे. स्वामीजींचे भारतभ्रमण हे काही केवळ परंपरागत तीर्थाटन नव्हते. सामान्य साधूंसारखी त्यांनी केवळ काशी - अयोध्या - वृंदावन अशी धार्मिक तीर्थक्षेत्रेच पाहिली नाहीत तर आग्रा-लखनौसारखी ऐतिहासिक स्थानेही आवर्जून पाहिली. गिरीकंदरांत ते जसे रमले तसेच गजबजलेल्या महानगरांतही त्यांनी निवास केला. सर्व बाजूंनी भारत बघणे हेच विवेकानंदांच्या भारतभ्रमणाचे प्रमुख वैशिष्ट्य होते. या भ्रमणात स्वामीजींनी ठिकठिकाणचे धार्मिक आणि ऐतिहासिक स्थानमाहात्म्य तसेच राष्ट्रीय महत्त्व यथार्थपणे टिपलेले आहे.
त्याकाळी मुस्लीम आणि ब्रिटीश राजवटीचा प्रभाव होता त्यामुळे विविध कला, शिक्षण, साहित्य, सामाजिक चालीरीती, राजकीय आणि आर्थिक व्यवस्थापन त्यांनी गुणदोषांसहित प्रत्यक्ष पाहिला. विविध जनस्थानांचा, आपल्या देशाच्या राष्ट्रीय आदर्शांचा सर्वस्पर्शी वेध घेणे हे विवेकानंदांचे वेगळेपण आहे. सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या विवेकानंद सर्वच स्तरांतून वावरले. उच्चभ्रू, खानदानी संस्थानिकांच्या राजप्रासादांत ते जसे राहिले तसेच अठराविश्वे दारिद्र्याने गांजलेल्या झोपड्यांतही राहिले. कारण त्यांची ती सहज वृत्ती होती.
देशाचे धार्मिक-आध्यात्मिक पुनरुत्थान घडवून आणणे हाच त्यांच्या साऱ्या परिभ्रमणाचा मध्यवर्ती उद्देश होता. साधू संताशी संवाद करीत, धर्माची समाजधारणा करण्याची क्षमता व तिचे तत्कालीन रूप बघत, धर्माची स्थूल सूक्ष्म अंगे आणि बहिरंग - अंतरंग बाबी डोळसपणे न्याहाळीत स्वामीजींचे भारतभ्रमण झालेले आहे. या बाबतीत तसे ते अगदीच निराश झाले नाहीत तथापि धर्माचे जितके उज्ज्वल व आश्वासक रूप त्यांना समाजाच्या अंतःप्रवाहांमध्ये आढळले ते त्यांनी त्यांच्या व्याख्यानातून मांडले आहे.
स्वामी विवेकानंदांनी मांडलेले शोधविचार अर्थात त्यांचा पहिला शोध विचार आहे जनसामान्यांकडे झालेले दुर्लक्ष कारण स्वामीजींच्या काळात म्हणजे एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात हा विचार महत्त्वाचा होता, दुसरा शोधविचार आहे धर्म हाच भारताचा कणा स्वामीजींच्या मते प्रत्येक राष्ट्राचे बलस्थान असते आणि भारतीय संस्कृतीचे बलस्थान धर्म हे आहे, मूलभूत धर्मतत्वांच्या उपाययोजनांचा प्रभाव हा पुढचा शोधविचार त्यात स्वामीजींनी वेदांताचे काही तत्व मांडले आहेत, त्यातील हिंदू धर्माचे ऐक्य आणि जगातील सर्व धर्मात सुसंवाद आणि विज्ञान आणि धर्म आणि समन्वय मुळातून वाचनीय आहे त्यानंतर स्वामीजींचा चौथा शोध विचार आहे पाश्चात्य विज्ञान व तंत्रज्ञानाचा अंगीकार करण्याचा कारण भारतीय संस्कृतीचे रक्षण व प्रसारासाठी देशाला भक्कम भौतिक पाया असण्याची गरज आहे याची स्वामीजींना पूर्ण जाणीव होती. त्यानंतर शिक्षणाचा शोधविचार स्वामीजी मांडताना त्यांनी भारतभर भ्रमण करत असतांना आजवर सर्वसामान्य लोकांकडे झालेले दुर्लक्ष आणि धर्म व विज्ञानाच्या तत्वांचा लोकांच्या दैनंदिन जीवनात वापर करणे हाच प्रभावी तोडगा त्यांनी शोधला होता, त्यानंतर अध्यात्माचे ज्ञान स्वामीजी मांडतात आणि हे सगळे शोधविचार वाचल्यावर वाचकाला स्वामीजींच्या जीवनकार्याचा सर्वांगीण वेध घेता येतो. कन्याकुमारीच्या वास्तव्यात भारताचे पुनरुज्जीवन व पाश्चात्य जगाला भारताने करायचे सांस्कृतिक योगदान या बाबतची आपली योजना निश्चित झाल्यानंतर भविष्यात करायच्या कार्याविषयीचे त्यांचे विचार स्पष्ट व निश्चित झाले.
निष्कर्ष, तत्कालीन समस्या व त्यांवरील उपाययोजना यांवर स्वामी भजनानंदांनी एक प्रदीर्घ लेखमाला लिहिली होती. रामकृष्ण संघाच्या हिमालयातील मायावती स्थित 'अद्वैत आश्रमा' तून प्रकाशित होणाऱ्या 'प्रबुद्ध भारत' या इंग्रजी मुखपत्रात १९७६-७७ साली नऊ लेखांची ही मालिका Swami Vivekananda's Discoveries about India' या नावाने प्रकाशित करण्यात आलेली होती आणि त्याचा हा मराठी अनुवाद आहे. पू. भजनानंद महाराज सध्या रामकृष्ण संघाचे महाउपाध्यक्ष आहेत. स्वामी विवेकानंदांचे बृहच्चरित्र, व्याख्याने, संवाद-संभाषणे तसेच पत्रे यांचा अतिशय साकल्याने सखोल अभ्यास करून ही लेखमाला सिद्ध झालेली आहे
भारतीय समाजात स्वामीजींच्या चैतन्यशक्तीची सळसळ आजही कानी पडते आणि सखोल अंतर्दृष्टी असलेल्या महान व्यक्तीच्या नजरेतून ही बाब सुटत नाही. श्री योगी अरविंदांसारख्या महान तत्त्वज्ञानाने सुद्धा लिहून ठेवले आहे.
“विवेकानंदांचा आत्मा सिंहाप्रमाणे शक्तिशाली होता, किंबहुना ते सिंहपुरुष होते. परंतु त्यांनी जे कार्य केले, जो कार्याचा वारसा मागे ठेवला तो त्यांच्या सृजनशील शक्तीशी आणि प्रचंड ऊर्जेला साजेसा नाही. त्यांचा प्रभाव आजही फार मोठ्या प्रमाणात दिसून येतो. तो कसा आणि कोठे कार्य करतो ते कळत नाही, तो कशात तरी सामावला आहे, जे अजून आकाराला आलेले नाही; मात्र तो अतिशय सामर्थ्यशाली आहे, भव्य आहे, मर्मज्ञ आहे, उंचीवर झेप घेणारा आहे - असा त्यांचा प्रभाव भारताच्या आत्म्यात सामावला आहे. आणि मग आपण नकळत उद्गारतो, 'बघा, विवेकानंदांचा आत्मा, त्याचा भाव अजूनही आपल्या मातृभूमीच्या आणि तिच्या बालकांच्या मनात वास करीत आहे. सर्वच महान व्यक्तींबाबत असेच घडते. महनीय व्यक्तींच्या कार्यापेक्षा त्यांचे व्यक्तिमत्त्व किती तरी अधिक मोठे तर असतेच, शिवाय त्यांचा व्यक्तिगत प्रभाव इतका व्यापक व निराकार असतो की त्यांनी मागे ठेवलेल्या सुपरिचित, सर्वज्ञात कार्याच्या तुलनेत त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची महत्ता कितीतरी अधिक प्रमाणात चिरस्थायी व चिरस्मरणीय असते.” स्वामीजींचे विचार आजही प्रासंगिक आहेत हेच सतत जाणवते. वाचनीय आणि संग्रही असावे असेच हे पुस्तक आहे.
सर्वेश फडणवीस
No comments:
Post a Comment