रामायणातील विविध व्यक्तीरेखा समजून घेतांना मनात येते की , रामायण हे केवळ श्रीरामाच्या जीवनाचा इतिहास नाही तर एक महाकाव्य गाथा आहे जी श्रद्धाळू आणि बुद्धिमान दोघांसाठीही खूप काही विचार देणारी आहे. हा भक्तीचा एक अथांग खोल महासागर आहे, त्यातील पात्रे, त्यांचे इतरांशी असलेले संवाद, हे सर्व खोलवर जाऊन स्वतंत्र अभ्यास करण्यासारखे आहे.
रामकथेतील प्रत्येक पात्र आकर्षक आहे, पण काही पात्रे अशी आहेत जी मला इतरांपेक्षा जास्त आकर्षित करतात - ती पात्रे जी फक्त तिथेच असतात असे वाटते, कथेवर त्यांचा लक्षणीय परिणाम होत नाही आणि त्याच धारेतील आजचे व्यक्तिचित्रण अर्थात राणी सुमित्रा. सुमित्रा ही अयोध्येचा राजा दशरथाच्या तीन प्रमुख राण्यांपैकी एक आहे , कालिदासाच्या रघुवंशम नुसार सुमित्राला मगधची राजकुमारी म्हणून स्थापित केले आहे. कालिदास त्यांच्या रघुवंशम मध्ये तिला प्रथम उल्लेख करण्याचा मान देतात,
तमलभन्त पति पतिदेवताः शिखरिणामिव सागरमापगाः । मगधकोलकेकशासिनां दुहितरोऽहितरोपितमार्गणम् ।।
मगध, कोसल आणि कैकेय या राजांच्या कन्या दशरथ राजाला पती म्हणून स्वीकारण्यात आनंदित होतात,आणि ज्याप्रमाणे पर्वतातून उतरणाऱ्या नद्या समुद्राला आलिंगन देतात त्याचप्रमाणे या तिन्ही राण्या राजा दशरथमय होत्या. राजपुत्रांच्या जन्मानंतर, वाल्मिकी रामायणात, श्रीरामांच्या वनवासाच्या टप्प्यापर्यंत, सुमित्राचे फारसे वर्णन आपल्याला आढळत नाही. राजा दशरथाने सुमित्राचाही उल्लेख रामाच्या वनवास विरहाच्या वेळी केला आहे,
प्रकार विं च रामस्य संप्रयाण वनस्य च ।।
सुमित्रा प्रेक्ष्यवै भीता कथं मे विश्वसिष्यति ।।
रामाला तुच्छतेने वागवले जाणारे आणि त्याला वनवासात पाठवले जाणारे पाहून भीती वाटल्याने, सुमित्रा माझ्यावर कसा विश्वास ठेवेल अर्थात हे स्पष्ट होते की सुमित्रा ही त्यांच्या मनात खूप आदराची आहे. योग्य आणि अयोग्य, धर्म आणि अधर्म, राम आणि कैकेयी यांच्यात ; सुमित्रा ही योग्य, धर्म, रामाच्या बाजूने आहे.
पुढे घडणाऱ्या घटनांमध्ये, आपल्या मोठ्या भावावर पूर्ण समर्पित लक्ष्मण, श्रीराम वनवासात निघून जात असताना मागे राहण्याची कल्पना करू शकला नाही आणि त्याने त्यांच्यासोबत जाण्याचा निर्णय घेतला. श्रीरामांशी निर्णय घेऊन आणि चर्चा करून , तो आपल्या आईची परवानगी आणि आशीर्वाद घेण्यास निघाला येथेच सुमित्राचे पात्र समोर येते. तिने राणी, चांगली आई आणि तिला शोभणारे अनुकरणीय गुण प्रदर्शित केले. वाल्मिकी रामायणामध्ये यात अधिक उल्लेख आहे,
तं वन्दमानं रुदती माता सौमित्रिमब्रवीत् ।
हितकामा महाबाहुं मूर्ध्नि उपाघ्राय लक्ष्मणम् ।। (२-४०-४)
अर्थात लक्ष्मण आपली आई सुमित्रेची परवानगी घेण्यासाठी त्यांच्या प्रसादात येतांना सुमित्रा रडत असते आणि ती त्याला आशीर्वाद देत लक्ष्मणाला म्हणते,
सृष्टः वन वासाय स्वनुरक्तः सुहृज्जने |
रामे प्रमादं कार्षीः पुत्र भ्रातरि गच्छति || (२-४०-५)
तुझा भाऊ राम मला खूप आवडतो, तुला मी वनात राहण्याची परवानगी दिली आहे. लक्ष्मणा, वनात जाणाऱ्या रामाकडे दुर्लक्ष करू नकोस.
व्यसनी वा समृद्धो वा गति एष तव अनघ ।
एष लोके सतां धर्मः यज्जयेष्ठः वशगो भवेत् ।। (२-४०-६)
अरे, निर्दोष, संकटात असो किंवा श्रीमंतीत, तोच तुमचा एकमेव आश्रय आहे. जगात अशी आचारसंहिता असली पाहिजे की, धाकट्या भावाने त्याच्या मोठ्या भावाच्या इच्छेनुसार वागले पाहिजे.
इदं हि वृत्तं उचितं कुलस्य अस्य सनातनम् ।
दान दीक्षा च यज्ञेषु तनु त्यागो मृधेषु च ।। (२-४०-७)
तुमच्या कुळात प्राचीन काळापासून भेटवस्तू देण्याची यज्ञविधीसाठी स्वतःला समर्पित करण्याची आणि युद्ध लढण्यासाठी स्वतःचे शरीर त्यागण्याची प्रथा आहे.
लक्ष्मण त्वेवम्क्त्वा सासंसिद्धं प्रियराघवम् ।
सुमित्रा गच्छेति पुनरुवाच तम् ।।(२-४०-८)
अशाप्रकारे लक्ष्मणाशी बोलताना, जो रामावर खूप प्रेम करत होता आणि वनात जाण्याच्या तयारीत होता, सुमित्रा त्याला वारंवार म्हणत होती, "जा, जा!"
रामं दशरथं विद्धि मां विद्धि जनात्मजाम् ।
अयोध्यां अटवीं विद्धि गच्छ तात्यति सुखम् ॥ (२-४०-९)
अर्थात रामाला दशरथ समज. जनकाची कन्या सीता, मला (तुझी आई) समज. माझ्या मुला, वनाला अयोध्या समज आणि आनंदाने निघून जा. सुमित्राने आनंदाने लक्ष्मणाच्या मोठ्या भावाला सावली देण्याची परवानगी दिली; कारण वाल्मिकी रामायणातील या प्रसंगातून स्पष्टपणे दिसून येते की, धाकट्या भावाने नेहमी त्याच्या मोठ्या भावाच्या पावलावर पाऊल ठेवले पाहिजे असा तिचा विश्वास होता
सुमित्रा लक्ष्मणाच्या श्रीरामांसोबत वनात जाण्याच्या निर्णयाला मनापासून पाठिंबा देत होती , तर राणीने तिच्या मुलाला ज्या पद्धतीने सल्ला दिला पाहिजे त्याबद्दल, त्याच्या कर्तव्यांबद्दल, वर्तनाबद्दल उपदेश देत होती. आपल्यावर संयम ठेवला आणि लक्ष्मणाला ज्याची भीती वाटत असली तरी, चौदा वर्षे तिच्या प्रिय मुलापासून वेगळे झाल्यावर सुमित्रा मातृभावनेला बळी पडली नाही. वाल्मिकी रामायणात सुमित्रेचा श्रीरामांबद्दलचा दृष्टिकोन एका राजकुमारासारखा होता जो राज्याभिषेक करण्यास पात्र होता ; रामायणातील सुमित्रा ही व्यक्तिरेखा आकाशातील तेजस्वीपणे चमकणाऱ्या शुक्र ग्रहासारखी आहे - ती फक्त थोड्या काळासाठी दिसते, परंतु ताऱ्यांपेक्षा मोठी आणि तेजस्वी; रामायणातील हे पात्र लक्षात येण्यासारखे, प्रशंसनीय, तेजस्वी आणि नितांतसुंदर असे आहे.
सर्वेश फडणवीस
#ramnavmi25 #Day5 #रामायणातील_व्यक्तिरेखा 🚩🙏
