⚜️ *नवनवोन्मेषशालिनी : आरती अहिल्यादेवीची*

घटस्थापनेपासून नवरात्रोत्सव जागर उत्सवाला सर्वत्र उत्साहात सुरुवात झाली. आज विजयादशमी अर्थात सीमोल्लंघन. हे दिवस खूप आनंदी आणि उत्साही वातावरणात गेले. जसं लेखमालेच्या सुरुवातीला लिहिले होते, आपल्या देशाचा गौरवशाली इतिहास आहे. उपनिषद काळापासून स्त्री ही खरं तर पूजनीय, वंदनीय आहे. ती ब्रह्मवादिनी आहे. वैदिक काळापासून ती शिक्षित आणि उच्च विद्याविभूषित अशीच होती आणि आजही हे संचित कायम आहे.

पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर यांच्या तीनशेव्या जन्म- जयंतीनिमित्त ‘नवनवोन्मेषशालिनी’ अंतर्गत अहिल्याबाईंच्या कार्य कर्तृत्वाचे विविध पैलू यानिमित्ताने मांडले. अहिल्याबाई होळकर चरित्राचा अभ्यास झाला आणि विविध संदर्भ ग्रंथातून हे लेखन झाले. या लेखमालेसाठी अनेक ग्रंथाचे साहाय्य झाले आणि त्यासाठी त्यांच्या ऋणातच राहायला आवडेल कारण त्यांनी जे काम करून ठेवले आहे त्यातून ही लेखमाला झाली यात विजया जहागिरदार यांचे तेजस्विनी, कर्मयोगिनी(कादंबरी), लोकमाता, देविदास पोटे यांचे वेध अहिल्याबाईंचा, खंड अर्थात होळकरशाहीचा इतिहास, द. बा. पारसनीस यांची महेश्वर दरबारची बातमीपत्रे, विजया खडपेकर यांचे ज्ञात-अज्ञात अहिल्या आणि अहिल्याबाई यांच्यावरील अनेक लेख वाचनात आले.

नेहमीप्रमाणे परिचयातील अनेकांच्या सूचना आणि छान अभिप्राय मिळाले. खरंतर सलग नऊ दिवस लिहिणे तसं कठीण होतं पण पोस्टवरील प्रत्येक लाईक, कमेन्ट, शेयर बघून पुन्हा काही नवं लिहिण्याची प्रेरणा मिळत होती. प्रत्येक कमेन्टला उत्तर देण्याचा प्रयत्न केला पण काही राहिले असल्यास सर्वांना पुनश्च धन्यवाद देतो. यानंतर नवनवोन्मेषशालिनी या हॅशटॅग खाली आपल्याला सगळे लेख वाचता येतील. ब्लॉगवरही सगळे लेख एकत्रित आहेत. आपल्या सर्वांचे प्रेम आणि आशीर्वाद असेच राहावे हीच प्रार्थना आहे.

समारोपाच्या शेवटी येतांना वाटतं की भारत हा उत्सवप्रिय देश आहे आणि सणवार असले की सगळीकडे आनंदी आणि प्रसन्न वातावरण असतं. हिंदूंच्या मुख्य धार्मिक सणांमध्ये म्हटल्या जाणा-या आरत्या या त्या-त्या सणांचं महत्त्व आणि उत्साह द्विगुणीत करतात. आरती म्हणताना सर्वानी त्यातील अर्थ समजून घेऊन ती मनोभावे म्हटली, तर ती त्या देवतेकडे पोहोचते असा मानवी समज आहे. खरंतर आर्ततेने स्तुती करण्यासाठी केलेलं गायन म्हणजे आरती. आज या लेखमालेची सांगता नाशिक येथील पुष्पा गोटखिंडीकर यांनी अहिल्याबाईंच्या रचलेल्या आरतीने करणार आहे. राष्ट्र सेविका समितीच्या सह कार्यवाहिका चित्रा ताईनी ही आरती उपलब्ध करून दिली. आरती करतांना ज्याची स्तुती असते ते रूपच साक्षात डोळ्यांसमोर येते आणि आरतीचे हे वेगळेपण अद्भुत असेच आहे. असेच ज्यांच्या कार्याचा जागर गेले नऊ दिवस झाला त्या लोकमाता पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर यांच्या स्तुतीपर ही आरती अगदीं अर्थपूर्ण आहे.

जय देवी जय देवी जय अहिल्यादेवी ।
तुज गुण वर्णाया मज देई स्फूर्ती ।
जय देवी जय देवी ।। ध्रु ।।

साधी राहणी तुझे उच्च विचार ।
प्रजाहितासाठी करीसी आचार ।
धार्मिक तुही, असशी उदार ।
शेकडो मंदिरांचा केला जीर्णोद्धार ।। १ ।।
जय देवी जय देवी ।। ध्रु ।।

लढवय्यी तू , निपुण घोडेस्वार ।
रणांगणी तुझी, तळपली तलवार ।
अचूक न्यायदानाचा करुनी अंगीकार ।
उत्तम प्रशासक तुझा चोख कारभार ।।२ ।।
जय देवी जय देवी ।। ध्रु ।।

महिलांचा सन्मान घेऊन कैवार ।
कायदेकानू करताना केला विचार ।
ग्रंथसंपदेची तू असशी निर्मितीकार ।
गुणवंतांनी शोभे बघ तुझा दरबार ।। ३ ।।
जय देवी जय देवी ।। ध्रु ।।

विजयादशमीच्या हार्दिक शुभेच्छा ।। ☘️

सर्वेश फडणवीस

#नवनवोन्मेषशालिनी  #लेखमाला #नवरात्र  #समारोप

⚜️ *नवनवोन्मेषशालिनी : महेश्वरच्या अहिल्याबाई*

होळकर घरातल्या तिन्ही पुरुषांचा मृत्यू झाल्यामुळे अहिल्याबाईना आता इंदूरला होळकर वाड्यात राहणे नकोसे वाटू लागले. म्हणून त्यांनी नवीन राजधानीचा शोध सुरू केला. नेमाडमध्ये नर्मदेच्या काठी पुराणात ज्याचे वर्णन मर्दाना या नावाने आले आहे. ते स्थान त्यांच्या पसंतीस उतरले. परंतु ज्योतिषी मंडळीचे म्हणणे पडले, हे स्थान राजधानीसाठी योग्य नाही. त्या पुढे निघाल्या. नर्मदेकाठचे महेश्वर हे गाव पाहताच त्या हरखून गेल्या, नर्मदा नदीचे केवढे रुंद पात्र, दाट झाडी, भुईकोट किल्ला आणि मल्हारराव होळकरांनीच काही वर्षापूर्वी महेश्वर वसविले होते. ज्योतिषी, ब्राह्मण इत्यादींना विचारणा करून त्यांनी तेच स्थान राजधानीसाठी सुनिश्चित केले.

प्राचीन साहित्यात महेश्वरचा उल्लेख माहिष्मती म्हणून आहे. रामायण, महाभारत, पुराणे, बौद्ध धर्मग्रंथ आणि सुप्रसिद्ध प्रवाशांच्या वर्णनात सर्वत्र या नगरीचा उल्लेख होता. हरिवंशात म्हटले होते, महिष्मान नावाच्या राजाने या नगरीची उभारणी केली. पुराणातील प्रसिद्ध राजा सहस्रार्जुन याने ज्या अनूप देशावर राज्य केले, त्या अनूप देशाची राजधानी हीच होती. या नगरीस सहस्रबाहू की वस्ती असेही संबोधले जात असे. वाल्मीकि रामायणात म्हटले होते की, लंकापती रावण सहस्रबाहुच्या राजधानीत आला असता त्याने आपल्या बाहुबळाने नर्मदेचा प्रवाह कोंडून आपल्या सामर्थ्याची चुणूक दाखवण्याचा प्रयत्न केला. परंतु त्याच्या बाहूतून निसटून नर्मदेचा प्रवाह सहस्रधारांनी बाहेर पडला आणि वाहू लागला. कालिदासाने रघुवंशात माहिष्मती व नर्मदा यांचा उल्लेख केला आहे. जगद्गुरू शंकराचार्य आणि मंडनमिश्र यांचा विख्यात शास्त्रार्थ याच नगरीत झाला होता, मंडनमिश्रांची पत्नी या वादात न्यायाधीश होती. पौराणिक काळाप्रमाणे ऐतिहासिक काळात हे नगर महत्त्वाचे होते. सुप्रसिद्ध हैहय वंशी राजांचे राज्य येथेच होते. चालुक्य परंपरांच्या काळातही महेश्वर ही एक प्रसिद्ध नगरी होती. नंतर मांडूच्या सुलतानांनी ती जिंकून घेतली. इ.स. १४२२ मध्ये ती गुजरातच्या सुलतान अहमदशहाने हुशंगाबादकडून जिंकली. अकबराच्या काळातही महेश्वर हे एक प्रसिद्ध स्थान होते. यातील बराचसा इतिहास अहिल्याबाईंना माहिती होता.

इ.स. १७३० च्या सुमारास मल्हारराव होळकरांनी मोगलांकडून जिंकून महेश्वर आपल्या आधिपत्याखाली आणले. या नगरीचे महत्त्व जाणून मल्हाररावांनी १७४५ मध्ये एक राजाज्ञा काढून महेश्वर नगरी उत्तम प्रकारे वसविण्यासाठी सर्व प्रकारच्या सोयी करण्याची द्वाही फिरवली. महेश्वरची परंपरा अहिल्याबाईंच्या प्रकृतीला भावणारी होती. किंबहुना त्यांच्या अंत:प्रेरणेला या नगरीने साद घातली होती. शिवाय त्यांची राज्यकारभार करणारी व्यवहारी वस्तुनिष्ठ नजर त्यांना सांगत होती, येथे एक जुना भुईकोट किल्ला आहे. राज्यकारभारासाठी सुरक्षित.  होळकरांच्या वारसाचा प्रश्न अजून निकालात निघालेला नव्हता. परंतु अहिल्याबाईंनी महेश्वर हे गाव स्वत:ला राहण्यासाठी म्हणून निश्चित केले. किल्ल्याची दुरुस्ती केली. किल्ल्याच्या आत एक साधाच वाडा बांधला गेला. मालेरावाच्या मृत्यूनंतर अहिल्याबाई महेश्वर किल्ल्याच्या आत राहू लागल्या. तेथून नर्मदेचे दर्शन स्पष्टपणे घडत होते. घरात राजदरबाराचीही जागा होती. येथेच प्रमुख कारभाऱ्यांसमवेत अहिल्याबाईंचा दरबार भरू लागला. त्या पांढऱ्या घोंगडीवर बसत असत. या घराच्या एका भागात एक मंदिर होते. त्यात शिवलिंगे होती. इतर देवदेवतांच्या मूर्तीही होत्या. याच ठिकाणी अहिल्याबाई नेहमी पूजा करत असत. अहिल्याबाई कायमच्या महेश्वर-निवासिनी झाल्या. मग मंदिरांच्या अंगणांतून होमहवनांचा पवित्र धूर भोवताली पसरू लागला, ग्रंथपठणाचे, मंत्रजागराचे गंभीर स्वर वातावरणात घुमू लागले. भजन कीर्तनाचा आणि टाळ मृदंगाचा घोष नर्मदेच्या तटावर सतत निनादत होता.

महेश्वरहून अहिल्याबाई राज्यकारभार पाहू लागल्या, होळकर म्हणजे शिंदे आणि पेशव्यांचे दोन नेत्रच असे म्हटले जात होते. अहिल्याबाई सत्तेवर आल्या तेव्हा, घरातील कुटुंबात जवळची रक्ताच्या नात्याची माणसे बोटांवर मोजण्याइतकीच होती. अहिल्याबाईंनी ज्या क्षणी महेश्वर दरबारात कार्य हाती घेतले त्यावेळी देवाब्राह्मणांसमक्ष पत्र ठेवले आणि मनोमनी प्रतिज्ञा केली. ही प्रतिज्ञा महेश्वरच्या वाड्यावर आजही लिहिलेली आहे.

माझे कार्य प्रजेला सुखी करणे आहे.
माझ्या प्रत्येक कृतीला मी स्वतः जबाबदार आहे,
सत्तेच्या अधिकारामुळे मी येथे जे जे काही करत आहे त्या प्रत्येक कृत्याचा जाब मला परमेश्वरापुढे देणे आहे.
परमेश्वराने ज्या जबाबदाऱ्या माझ्यावर सोपवल्या आहेत, त्या मला पार पाडावयाच्या आहेत.

महेश्वर ही होळकरांची खाजगी जहागिरी होती. गौतमाबाईंकडून ती अहिल्याबाईंकडे आलेली होती. म्हणजे एका अर्थाने ते त्यांचे अढळ ध्रुवपद होते. अहिल्याबाईंच्या संपूर्ण स्वतंत्र कारभाराचा आरंभ आणि शेवट महेश्वरमध्येच झाला.

सर्वेश फडणवीस

#नवनवोन्मेषशालिनी  #नवरात्र #लेखमाला #दिवसनववा

⚜️ *नवनवोन्मेषशालिनी : अहिल्याबाईंचे काशी योगदान*

इतिहासामध्ये अशी अनेक व्यक्तिमत्त्वे होऊन गेली, ज्यांनी आपला ठसा इतिहासाच्या विविध पानांवर उमटविला. धर्मकार्याची पताका सक्षमपणे कोणी वाहिली असेल तर अग्रक्रमाने ज्यांचे नाव घेता येईल अशा अहिल्याबाई होत्या. धर्मकार्य करणाऱ्या अहिल्याबाईंच्या कार्यकर्तृत्वाचा आलेख बघतांना त्यांचे काशी आणि विश्वनाथाचे योगदान अनमोल असेच आहे. 

अहिल्याबाई यांनी सर्वप्रथम काशी विश्वनाथ मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्याचे ठरवले. अहिल्याबाईंच्या हृदयाचा पहिला नमस्कार नेहमी काशी विश्वेश्वराला होता आणि दुसरा नमस्कार पुण्याच्या शनिवारवाड्यातल्या पेशव्यांच्या आसनाला होता.तिवारी नावाच्या तिथल्या जागामालकाला विचारून ज्ञानवापी मशिदीच्या बाजूची जागा मंदिरासाठी वापरण्याचा निर्णय त्यांनी घेतला. हा निर्णय धाडसाचा होता. कारण, ज्या काळात स्त्रियांना बाहेर पडणे देखील कठीण होते, अशावेळी इस्लामिक हल्लेखोरांना अक्षरशः तोंड देणे, ही काही सोपी गोष्ट नव्हती. ज्ञानवापी मशिदीच्या बाजूच्या जमिनीवर अहिल्याबाईंनी मंदिर निर्माणाचे कार्य सुरू केले. किती दान दिले, याचा आकडा इतिहासाच्या पानांमध्ये उपलब्ध नाही. 

अहिल्याबाईंनी १७७५ मध्ये बांधलेले हे मंदिर पूर्णपणे स्वखर्चाने उभे केले होते. आत्ता उभे असलेले आणि दिसत असलेले काशी विश्वनाथ मंदिर साधारण १७८० च्या दरम्यान अहिल्याबाईंच्या पुढाकाराने पूर्ण करण्यात आले. काशी विश्वनाथ कॉरिडोरची स्थिती पाहिल्यावर आश्चर्य वाटते की, स्वातंत्र्यानंतर आपल्या सभ्यतेतील इतक्या महत्त्वाच्या मंदिराचा जीर्णोद्धार करायला ७० वर्षे उलटावी लागली. पण जीर्णोद्धार झाला असला तरी अहिल्याबाई यांनी निर्माण केलेले मूळ मंदिर आजही सुस्थितीत बघायला मिळते. 

दरम्यान काशीला दशाश्वमेध घाटही केव्हाच बांधून झाला होता. पण काशीलाच गंगेवर अजून एक मनकर्णिकेचा नवीन घाट बांधण्याचा संकल्प अहिल्याबाईंनी केला होता. मनकर्णिकेच्या घाटाच्या खास कामासाठी बाळाजी लक्ष्मण या कारकुनाची नेमणूक केली आणि पंचवीस हजार रुपयांच्या हुंड्याही काशीला पाठविल्या. अहिल्याबाईंचे कारभारी गोविंदपंत गानू या कामासाठी आश्विन वद्य सप्तमीला म्हणजेच आज, सहकुटुंब काशीला रवाना झाले. त्यांना खर्चासाठी दहा हजार रुपये दिले. विश्वनाथ भट हा ब्राह्मणही  त्यांच्यासह गेला. त्याला तीन हजार रुपये दिले. गोविंदपंत गानू काशीला बांधले जाणारे घाट पाहणार होते. गया येथे जाऊन वास्तुपूजन करणार होते. सोरटी सोमनाथ येथील देवालयही अहिल्याबाईंनी नवीनच बांधून घेतले होते. तेथे दहा हजार रुपयांच्या हुंड्या घेऊन कारकून पाठविला. अशा कामांसाठी अहिल्याबाईंना पैसा कमी पडत नव्हता. याचाच अर्थ असा की, आपल्याजवळची धनसंपत्ती कोठे, कशी वापरली जावी याविषयी त्यांच्या निश्चित काही कल्पना होत्या.

अहिल्याबाईंनी काशीला पाठविलेले बाळाजी लक्ष्मण कारकून मनकर्णिकेचा घाट बांधून होईपर्यंत, काशीतच राहिले. काही महिन्यांनंतर ते काम पूर्ण झाल्याचे त्यांनी कळविले. पंचगंगा वगैरे इतर सर्व घाटांपेक्षा अहिल्याबाईंच्या नावलौकिकाला साजेसा हा घाट सुंदर झाला आहे, असे बाळाजींना वाटत होते. त्यांनी तसे अहिल्याबाईंना कळवले. आता मनकर्णिकेच्या घाटावर आपल्याकडील चौघडा आणि घड्याळ असावे म्हणजे शोभून दिसेल, असे बाळाजींच्या मनात होते. बाळाजीपंतांनी अहिल्याबाईंना लिहिले, “मनकर्णिका काशी पुराणात उत्कर्ष असता येथील काम ईश्वराने आपल्याकडून करवून यश आपल्यास आले. ही मोठी पुण्याची गोष्ट झाली. मनकर्णिकेच्या घाटावर आपल्याकडील चौघडा व घड्याळ असल्यास उत्तम होईल.”

बाळाजी लक्ष्मण हे केवळ सांगकामे नव्हते. योजलेल्या कार्याचा ते समग्र विचार करू शकत होते. मनकर्णिकेचा ग्रंथ संदर्भ त्यांना माहिती होता. पैसा खर्च करताना आपल्या स्वामिनीचा अग्रक्रम कोणता असू शकतो याची त्यांना पूर्ण कल्पना होती. अहिल्याबाई कार्यासाठी माणसे अशी अचूक हेरत होत्या, हे त्यांच्या कर्तृत्वाचे रहस्य होते.

अहिल्याबाई यांचे कार्य तेव्हाच पूर्ण होईल, जेव्हा ज्ञानवापी मशीद जिथे उभी आहे, तिथे पुन्हा एकदा काशीविश्वेश्वर प्रस्थापित होईल. अहिल्याबाई होळकर यांचे कार्य सर्वार्थाने अतुलनीय आहे. धर्माची पताका जर न घाबरता न डगमगता आपल्या खांद्यावर पुढे नेली, तर आपले नाव, आपले कर्तृत्व अजरामर होते, याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर. 

सर्वेश फडणवीस

#नवनवोन्मेषशालिनी  #नवरात्र #लेखमाला #दिवसआठवा

⚜️ *नवनवोन्मेषशालिनी : अहिल्याबाईंची दैनंदिनी*

उदंड कीर्ति मिळवणाऱ्या तेजस्वी अहिल्याबाईंचे सांसारिक जीवन म्हणजे केवळ उन्हाळा होता. गौतमाबाई आणि मल्हारराव त्यांना पोरके करून निघून गेले, मालेरावांचा भीषण मृत्यू झाला. खंडेराव तर कधीच निघून गेले. खंडेरावांच्या नऊ सती, मल्हाररावांच्या दोन सती, मालेरावांच्या दोन सती, अशा तेरा स्त्रियांना सती जातांना त्यांनी पाहिलं. मुक्ताबाईला एकच मुलगा नथू. हा एकच नातू पण त्यालाही क्षयरोगाने ग्रासले होते. कधी ताप, कधी खोकला. वैद्याचं संशोधन त्याच्या कामी येत नव्हते. मुक्ताबाई तर जणू मातृसेवेसाठीच जन्मली होती. अहिल्याबाई याना तिचाच फक्त आधार होता. मुक्ताबरोबर अहिल्याबाईंच्या सांसारिक उन्हाळ्यात थोडा गारवा होता.

 

अहिल्याबाई सूर्योदयापूर्वी उठत असत. मग भूपाळ्या, देवांची विशेषकरून शंकराची पूजाअर्चा सर्व परंपरेप्रमाणे चालत असे. नंतर ठरावीक वेळ पोथ्यापुराणांचे, धर्मग्रंथाचे श्रवण. मग त्या स्वत:च्या हाताने भिक्षा घालत. बऱ्याच ब्राह्मणांना अन्नदान केले जाई. त्यानंतर लगेच भोजनाची वेळ होत असे. त्यांचे जेवण शाकाहारी होते. वास्तविक त्यांच्या जातीत मांसाहार रूढ होता. पण अहिल्याबाईंनी कधीही मांसाहार केला नाही. भोजनानंतर घटकाभर विश्रांती. मग अहिल्याबाई दुपारी दोन वाजता दरबाराला हजर होत असत. ते कामकाज संध्याकाळी सहा वाजेपर्यंत चालत असे. त्यानंतर दोन ते तीन तास पुन्हा धर्मकर्म. रात्रीचे अगदी बेताचे भोजन. रात्री पुन्हा ९ ते ११ दरबाराचे काम. नंतर निद्रा. उपासाचे दिवस, उत्सव किंवा आजूबाजूला काही गडबड झाली तरच यात फरक पडत असे.

अहिल्याबाई कुणाचा निष्कारण अनादर करीत नसत. अनादर करणे, अपमान करणे हे पाप आहे, असे त्या मानीत कोणत्याही अधिकाऱ्यांनी प्रजेचा अपमान करू नये कारण प्रजेसाठी आपण आहोत हे त्या पुन्हा पुन्हा सांगत. प्रजेशी अनुचित व्यवहार आणि असत्य भाषण हीच त्यांच्या संतापाची कारणे होती. त्यांचा प्रजेशी व्यवहार कशा तऱ्हेचा होता त्याचे काही नमुने पाहिले की त्यांच्या बुद्धिची झेप लक्षात येते. अहिल्याबाईंचे संबंध प्रत्येकाशी जिव्हाळ्याचे, प्रेमाचे होते. पक्षपात, भेदभाव, कपटकारस्थान या कशालाही थारा नव्हता. पांढरीशुभ्र साडी, भव्य कपाळ, टपोरे पाणीदार डोळे, सावळासा तेजस्वी रंग अशा अहिल्याबाई बोलू लागल्या की, सिद्ध योग्याच्या मंत्रासारखे त्यांचे शब्द येत. तेज, माधुर्य आणि शांती यांचा मिलाफ त्यांच्या नजरेत होता. 

साधारणपणे १७६७ ला अहिल्याबाईंचा राज्यकारभार सुरू झाला. चारपाच वर्षे झाली तरी पैशांची घडी बसत नव्हती. मालेरावाने केलेली उधळण भरून येत नव्हती. तशातच तुकोजीचा हिशोबाचा व्यवहार चोख नव्हता. मिळालेल्या लुटीची हिस्सेवारी जमा करणे, फौजेचा खर्च, इंदोरचा खजिना ही सर्व शिस्त, तुकोजीला लावायची हीच वेळ होती. तोच पुण्याहून दुःखद वार्ता आली. श्रीमंत माधवराव पेशवे याचा मृत्यू झाला होता आणि रमाबाईसाहेब सती गेल्या होत्या. तो धक्का अजून संपलाही नाही तोवर नारायणराव पेशव्यांचा खून झाला. पुणे येथे अनर्थावर अनर्थ घडू लागले. रघुनाथरावांनी त्यांना स्वतःला पाठिंबा द्यावा अशी गुप्त पत्रे सगळीकडे पाठवल्याचे कळताच या तेजस्वी स्त्रीने सर्वांस ताकीद दिली की, “द्रव्यमोहाने दादासाहेबांना उर्फ रघुनाथरावांस कुणी आसरा दिल्यास गादीशी द्रोह समजून कडक शासन केले जाईल. मागून सफाई चालणार नाही याची फौजबंद सरदारांनी पक्की जाण ठेवावी. घरभेद्यास ठेचून टाकले जाईल. त्या कामी ढिलाई होणार नाही हे समजून असावे.”

अहिल्याबाई स्वतः डोळ्यात तेल घालून गुप्तहेरांच्या बातम्याकडे लक्ष देऊ लागल्या आणि रघुनाथरावास कळवले की,'आपली बदनियत आम्ही कधीच जाणली. आता तर खूनखराब्यापर्यंत मजल गेली. श्रीमंत नारायणरावास राखू शकला नाहीत. आपण धनीपण गमावले आहे. आलात तसे माघारी जावे. नर्मदा ओलांडल्यास खणाखणी होईल.' या तेजस्वी स्त्रीने त्यांना नर्मदा उतरू दिली नाही. अशा या सत्ताधारी स्त्रीचा चारी दिशांना पसरणारा नावलौकिक सगळ्यांचे लक्ष वेधून घेत होता. 

सर्वेश फडणवीस

नवनवोन्मेषशालिनी  #नवरात्र #लेखमाला #दिवससातवा

⚜️ *नवनवोन्मेषशालिनी : अहिल्याबाईंच्या लढाया*

अहिल्याबाईंच्या एका बाजूला सतत पाहुणे- आगतस्वागत मेजवान्या होत्या आणि दुसऱ्या बाजूला सतत लढाया- चढाया - कारवाया आणि अहिल्याबाई त्यात सतत गुंतून राहत होत्या. अहिल्याबाई  जितक्या मृदू होत्या तितक्याच त्या कठोर देखील होत्या. त्यांच्या चरित्रात असे अनेक प्रसंग आलेत ज्यात त्यांनी काहीवेळा अत्यंत शांतपणे आणि कठोरपणे निर्णय दिले अशाच या घटना आहेत. 

एकदा बळीभद्रराजाचे वकील होळकरांकडे आले. खेचीवाडा प्रांतावर बळीभद्रसिंग राजाचा अंमल होता. होळकरांचे देणे देऊन टाकण्यासाठी, बळीभद्रसिंगाने गुगरछबडा हा महाल खंडाने होळकरांना दिलेला होता. बऱ्याच दिवसांनंतर “तुम्हांला तुमच्या खंडणीचा ऐवज एव्हाना मिळालेला आहे. आता आमचा महाल सोडावा,” वकील म्हणाले. आम्ही महाल सोडत नाही,” अहिल्याबाईंनी वकिलांना उत्तर दिले. “असे कसे? हिशोब नीट पहावे. आमचा ऐवज बाकी आहे. त्याचा फडशा झाल्याखेरीज आम्ही जाणार नाही आणि वकील निघून गेले. 

त्यानंतर बळीभद्र राजाने सरळ गुगरछबडा महालावर स्वारी केली आणि तो ताब्यात घेतला. होळकरांची आसपासची इतरही ठाणी घेतली. ही बातमी महादजी शिंदे यांच्यापर्यंत पोहोचली. खंडणी देणाऱ्या खेचीच्या राजाची ही हिंमत? शिद्यांची दहा हजार फौज दौडत गेली. त्यांनी बघता बघता गुगरछबडा ताब्यात घेतला. बळीभद्र राजाने घेतलेली इतर सर्व ठाणीही परत होळकरांच्या कबजात आणली. खेची बळीभद्रसिंग राघोगडाला पळून गेला. महादजींचा एक अंदाज होता की, शरणागती पत्करून तो अहिल्याबाईंना भेटण्यास येईल. बाई दया दाखवतील. म्हणून महादजी शिंदे यांनी आधीच अहिल्याबाईंना कळवले, “बळीभद्रसिंग खेची महेश्वरी आल्यास त्याला अटकावून ठेवणे आणि आमच्या माणसांच्या ताब्यात देणे.” महादजींचा अंदाज अचूक ठरला. खेचींकडून वाडवडिलांपासून होळकर आणि खेचींचा घरोबा होता. या समयी त्यात अंतर पडले हे खरे. चूक झाली. त्याची शिक्षाही मिळाली. 

अहिल्याबाईंना वाटले, अधिक ताणू नये हे योग्य. पण त्यांनी त्याला अटकावून निर्णय महादजींवर सोपवला. त्यांनी महादजींना सल्ला मात्र दिला की, 'खेचींना क्षमा करावी हेच बरे' शेवटी निर्णय काय झाला याची नोंद उपलब्ध नाही. गुन्हेगारांना शिक्षा करतांना अहिल्याबाईंचा दृष्टिकोन उदार होता हे अनेक ठिकाणी जाणवते. माणूस दुवर्तनापासून परावृत्त होण्यासाठी त्या कडक पाऊले उचलत असत पण माणसाचे आयुष्यभराचे नुकसान त्या कधीही करीत नसत. 

असेच एकदा अहिल्याबाईंचा प्रभाव कमी करण्यासाठी हितशत्रूंनी एक षड्यंत्र रचले. त्यांचे खाजगीतले कारभारी नारो गणेश यांना तुकोजीचा कारभारी नेमले आणि अहिल्याबाईंचे विश्वासपात्र कारभारी शिवाजी गोपाळ यांची नियुक्ती पेशवे दरबारात करवून घेतली. या सर्व बदल्यांसाठी पेशव्यांना एक लाख रुपयांचा नजराणा देण्यात आला. हे सर्व अहिल्याबाईंना कळताच यामागील षड्यंत्र त्यांच्या त्वरित लक्षात आले. त्यांनी आपली इंदूर येथील राजधानी त्वरित महेश्वरला हलवली आणि आपल्या विश्वासातले कारभारी नेमले. आपल्या शेजारी राज्यांना आपले मित्रराज्य करून ठेवणे हे अहिल्यादेवींचे तत्त्व होते. शेजारी राज्यात काही आपत्ती आल्यास, त्याचा उपाय शोधायला त्या सदैव तयार असत. ते आपले कर्तव्य आहे असे त्या मानीत.

एकदा खर्डा येथे निजामाची आणि पेशव्यांची धूमसाम लढाई झाली. पेशवे यांचा विजय झाला. तहाची कलमे फार फायद्याची ठरली. निजामाने केलेल्या कृत्याची किंमत त्याला मोजायला लागली. पाचकोटी रक्कम तीन वर्षात द्यावी. तीस लक्षाचा मुलूख आणि दौलताबादचा किल्ला मिळाला. निजामाने कबजात घेतलेले सर्व इलाखे त्याला परत करावे लागले. अहिल्याबाईंना आनंद देणारी गोष्ट म्हणजे, यशवंतराव होळकर आणि बापू होळकर यांनी खूप पराक्रम गाजवला. काशीराव होळकरने तोफखाना सांभाळला. होळकरांच्या फौजांनी नबाबास जेरबंद केले. अहिल्याबाईंना अत्यंत आनंद झाला तो याचा की पेशव्यांनी होळकरांचे निशाण अग्रभागी मिरवले. अहिल्याबाईंना ध्यास होता तो हाच की, आपली माणसं, आपलं घराणं, आपली गोळाबारूद, आपलं सैन्य पेशव्यांच्या उत्कर्षासाठी त्यांच्या विजयासाठी वापरलं जावं. त्यांची निष्ठा अशी लाखमोलाची होती. यासाठीच त्यांच्या राज्यातील किल्ल्यांवरही सैन्य सज्ज असे. 

अहिल्याबाईंचे धोरण कायम साम्राज्य वाढवण्याचे नव्हते. त्यामुळे कोणाच्याही सीमांवर त्यांनी आक्रमण केले नाही. दुसऱ्यांची राज्ये मिळायचे मनसुबे रचले नाहीत. युद्धामुळे होणाऱ्या अपरिमित हानीची, दूरदर्शी अहिल्याबाईंना पुरेपूर कल्पना होती. युद्धे टाळण्याचा त्या सदैव प्रयत्न करीत. पण युद्ध लादले गेलेच तर मात्र, त्या साक्षात रणचंडिकेचा अवतार धारण करून, युद्धसामान सज्ज करून पाठवीत. त्या युद्धात निपुण तर होत्याच; पण युद्धव्यवस्था चोख ठेवण्याचे त्यांच्यात सामर्थ्य होते.

#नवनवोन्मेषशालिनी  #नवरात्र #लेखमाला #दिवससहावा

⚜️ *नवनवोन्मेषशालिनी : अहिल्याबाईंचा राज्यकारभार*

भारत देशाला प्राचीन कालखंडापासून अनेक कर्तबगार स्त्रियांचा वारसा लाभला आहे. या महिला नुसत्या कांतिमान नाहीत, तर स्फूर्तीदात्या आहेत. काहींनी थोर पुरुषांना जन्म दिला व त्यांच्या कर्तृत्वाची उभारणी केली, तर काहींनी प्रत्यक्ष तलवार गाजवून स्फूर्ती दिली. तर काहींनी आदर्श प्रशासन व राजकारण करून, कल्याणकारी राज्याची उभारणी केली. प्रत्येकजण आपापल्या परीने श्रेष्ठ होत्या. अहिल्याबाई होळकर सर्वगुणसंपन्न उत्तम प्रशासक होत्या. आपल्या २८ वर्षांच्या राज्यकारभारात अनेक प्रसंगी त्यांची परिक्षा पाहिल्या गेली पण मुत्सद्देगिरीने त्यांनी त्यावर मात केली आणि अहिल्याबाईंचा कारभार संपूर्ण हिंदुस्थानात नावलौकिक मिळवत होता त्यातीलच या घटना..

पेशवे सरकारने खंडेरावाच्या उत्तरक्रियेसाठी दहा हजार रुपये मंजूर केले. सूरजमल जाटानेही मल्हाररावांच्या रागाला घाबरून पंधरा गावे दिली. अहिल्याबाईंनी कुंभेरीजवळ खंडेरावांच्या स्मृतीप्रित्यर्थ छत्री उभारली आणि जाटाने दिलेल्या पंधरा गावांचे उत्पन्न त्या छत्रीच्या खर्चासाठी बहाल करून टाकले. मल्हारराव तर खचून गेले होते. देशात सर्वत्र पुन्हा अशांतता माजू लागली. त्यांना स्वस्थ बसणे शक्य नव्हते. मल्हारराव जाटांविरुद्ध झुंज घेत होते. वर्ष असेच सरले.

वर्षश्राद्धासाठी आलेले लोक अहिल्याबाईंच्या सती न जाण्याची चर्चा करीत राहिले. त्यावेळी मात्र मल्हाररावांनी रुद्रावतार धारण केला. म्हणाले, "अहिल्याबाईंना आम्ही सती जाऊ दिलं नाही. यापुढे याविषयी कुणी शब्दही बोलाल तर, जिभेसकट त्या माणसालाच आग लावून टाकेन." मल्हारराव आणि गौतमाबाई समर्थपणे अहिल्याबाईंच्या पाठीशी उभे राहिले.

अहिल्याबाई कामकाज बघू लागल्या. पांढऱ्या घोंगडीवर शुभ्रवस्त्रे नेसून अलंकारविरहित अशा अहिल्याबाईंना बघून माणसं कासावीस झाली. मल्हारराव पुन्हा मोहिमा गाजवू लागले. सायनूरची लढाई झाली. दहालक्षाचा मुलूख काबीज केला. अहिल्याबाई इंदोरहुन पत्राबरहुकूम सारी व्यवस्था करीत होत्याच. त्याचवेळी नजरबाजांकडून भिल्लांच्या उपद्रवाच्या बातम्या येत होत्या. भिल्ल यात्रेकरूंवर हल्ले करीत. त्यांची लूट करीत. या लुटीला सरंजामदारांची साथ आहे. ते लुटीतला हिस्सा घेतात, हे कळलं अन् अहिल्याबाई संतापून उठल्या. त्यांनी सर्व सरदारांना पत्रे लिहिली. लिहिले की, "सर्व सरंजामदारांना ताकीद देण्यात येते की, कुणाचाही भिल्लांशी संबंध आहे असे कळले तर सरंजामी रद्द करण्यात येईल. मग सबबी ऐकल्या जाणार नाहीत. वाटा वाटांवर गस्ती फौज ठेवा. सहा स्वारांचं पथक असावं. त्यांचे काम एकच,वाटसरूंना पुढील गस्ती फौजेच्या स्वाधीन करावं त्यांनी पुढच्या गस्तीपथकापर्यंत यात्रेकरूंना संरक्षण द्यावं. तशी नाकी आणि ठाणी बांधून घ्या!”

इतकेच करून दूरदर्शी अहिल्याबाई थांबल्या नाहीत तर त्यांनी राज्यात जाहीर केले की, "जो भिल्लांचा उपद्रव नाहिसा करेल त्याच्याशी कन्या मुक्ता हिचा विवाह करून देण्यात येईल!" त्या काळात हे केवढे धारिष्ट्य होते याची आज कल्पनाही येणार नाही. अहिल्याबाई यांचा मुलगा मालेराव तर दुर्गुणीच होता, निदान जावई शूर मिळावा आणि भिल्लांचा उपद्रवही थांबावा या दुहेरी हेतूने केलेली ही योजना म्हणजे अहिल्याबाईंच्या तेजाची एक शलाकाच होती. त्या म्हणत, "ज्या मातीत धार्मिक यात्रेकरूस वा सामान्य प्रवाशास लुटारूस तनधन देणे पडते, त्या मातीचा दुलौकिक चारही दिशा जाणार. दगाबाज भिल्लांचा पुरता बीमोड करणे हे माझे प्रथम कर्तव्य आहे."

दरम्यान मल्हारराव आले ते मालेरावांची सोयरीक ठरवूनच. बहाड घराण्यातल्या मैना नावाच्या मुलीशी मालेरावांचा विवाह ठरणार होता. या वार्तेने अहिल्याबाईंना मुळीच आनंद झाला नाही. बहाडांच्या घरची मंडळी मैनेस घेऊन आली. अहिल्याबाईंनी मैनेच्या आईवडिलांना एकांतात बोलावले आणि स्पष्ट सांगितले की, "आपली कन्या चंद्राचे बिंब. पण माझ्या काही उणीवा स्पष्ट करणे माझ्या दैवी आहे. देणे-घेणे म्हणाल तर सुतळीच्या तोड्याचीही अपेक्षा नाही, पण बेलभांडार हाती घेऊन सांगते की, मालेराव फार व्रात्य, टवाळ, चहाडखोर आहेत. आम्हाला जुमानित नाहीत. घुटीची गोळी घेऊन नशा करतात, रागाचे आहारी जाऊन चाबूक उठवतात. ब्राह्मणांचे पाठी विंचू-साप सोडतात. अवघा क्रूरपणा. मातृप्रेमास मात्र तिला इथे उणे नाही" आपल्या मुलाच्या दुर्गुणांचा पाढा त्याच्या भावी सासुसासऱ्यांपुढे वाचण्याची हिंमत त्यांच्यात होती. सत्यप्रियता हा त्यांच्या देहाचा जणु कणाच होता. मालेरावचे लग्न मैनाशी झाले त्याचवेळी मुक्ताच्या लग्नाचा 'पण' कानोकानी गेला.

अहिल्याबाईंना शांतता नव्हती. अबदाली सरहिंदवरून निघाल्याची वार्ता, लाहोरची लुटालूट हे सारं ऐकून त्या अस्वस्थ होत्या. अबदालीने मथुरा वृंदावनात मुंडक्यांच्या राशी घातल्या. यमुना लाल झाली. अहिल्याबाईंनी जाणले की हिंदूंना चिरेबंद आश्रयस्थाने हवीत. त्यांनी ठिकठिकाणी धर्मशाळा बांधून घेतल्या. अहिल्याबाईंच्या समजदारीला तोड नव्हती. इतिहासात त्यांच्या चातुर्याचे, दूरदृष्टीचे अनेक दाखले आहेत. अहिल्याबाई म्हणजे सद्गुणांचे भांडार होत्या. या साऱ्या कथांना इतिहासात आधार आहे. अहिल्याबाईंनी इंदूरात तोफांचा कारखाना उघडला. त्या स्वतः तिथे जात. रणगाडे, गोळ्या यांच्यावर त्या स्वतः नजर ठेवीत. आजच्या पिढीला त्यांची ओळख एक धार्मिक स्त्री इतकीच आहे. म्हणूनच अहिल्याबाईंचा राज्यकारभार व्हावा यासाठी हा पैलू मांडला आहे आणि इतिहासात याचे दाखले व पुरावे पानोपानी आहेत.

हे कर्मयोगिनी । जयतु अहिल्या माता ।
युगो युगों तक अमर रहेगी । यश कीर्ति की गाथा ।।

सर्वेश फडणवीस

#नवनवोन्मेषशालिनी  #नवरात्र #लेखमाला #दिवसपाचवा

⚜️ *नवनवोन्मेषशालिनी : खंडेरावांची उत्तरक्रिया*

अहिल्याबाईंच्या चरित्रातील हा टप्पा अत्यंत विचार करायला लावणारा आहे. त्याकाळी असलेल्या परिस्थितीत अहिल्याबाई यांनी जो क्रांतिकारी बदल घडवला तो अद्भुत असाच होता. खंडेराव कुंभेरीच्या लढाईत मारले गेले आणि अहिल्याबाईंचा अनावर शोक बघून मल्हारराव घाबरून गेले. सगळे सरदार, 'खंडेरावाचा अंत्यविधी करायला हवा' असं सांगून मल्हाररावांना सावध करत होते.

खंडेरावांच्या नऊ बायकांना इंदोरहून आणण्यात आले. त्या सगळ्या जणी सतीवस्त्रे नेसून उभ्या होत्या. अहिल्याबाईंनीही सती जायचा निर्धार जाहीर केला. त्याही सतीवस्त्रे नेसून, मळवट भरून उभ्या राहाताच मल्हाररावांच्या दुःखाला पारावार राहिला नाही. ते अहिल्याबाईंच्या पुढे डोई घासत म्हणाले,

“मुली, अहिल्या मेली आणि खंडू जिवंत आहे असे मी समजेन, पण तूं सती जाऊं नकोस. माझं ऐक. " हृदयाचे पाणी करणाऱ्या ह्या शब्दांनी मल्हारराव पुत्रनिधनानंतर आपल्या सुनेची समजूत घालीत होते. ही गोष्ट इ. स. १७५४ मध्ये घडली. पेशव्यांचा भाऊ राघोबा ( रघुनाथ ) याने कुंभेरीचा किल्ला घेतला. या मोहिमेंत मल्हारराव त्यांच्या मदतीला गेले होते. लढाईत मल्हाररावांचा मुख्या मारला गेला. या वेळीं अहिल्याबाईही त्यांच्याबरोबर होत्या. खंडूजी मल्हाररावाचे एकुलते एक पुत्र असल्यामुळे त्यांना पुत्रनिधनाचा फार मोठा धक्का बसला. या वेळीं अहिल्याबाईचें वय अवघें वीस वर्षांचे होते.

पुत्राचा अपमृत्यू बघायची दुर्दैवी वेळ तर त्यांच्यावर आलीच होती परंतु कर्तबगार अशा सुनेनं सती जायची तयारी केलेली बघून त्यांच्या हृदयाचा ठाव सुटला. अहिल्याबाईंना राज्यकारभाराचे सर्व पदर त्यांना पुत्राच्या जागी मानूनच शिकवले. त्या तेजस्वी स्त्रीने हा सारा राज्यकारभार, त्यातल्या खाचाखोचा,तडफदारपणे शिकून घेतल्या. अहिल्याबाई कुटुंबाच्या आणि राज्याच्याही आधारस्तंभ झाल्या होत्या. हा आधारच आता कोसळणार होता. मल्हारराव दुःखाने खचून गेले. " मुली, कष्टाने मिळवलेल्या या राज्याचा, या प्रजेचा विचार कर." तेथे उभे असलेल्या नातलगांनी मल्हाररावांचे सांत्वन करण्याचा खूप प्रयत्न केला. अहिल्याबाई म्हणाल्या, "मामंजी, पतिव्रतेने सतीच जायचे असते ना? मी सती गेले नाही तर माझ्या धर्माची चेष्टा होईल, माझी अपकीर्ति होईल, मला सती जाऊ द्या!"

"पोरी, हे राज्य तुझ्या मदतीने नावारुपास आले. आपण जे घडवावे ते प्राणपणाने रक्षावे हे तुझंच वाक्य! माझं पुण्य संपलं का पोरी ?” मल्हारराव ढसाढसा रडू लागले. तोवर गौतमाबाईंनी अहिल्येला मिठी घातली. म्हणाल्या, "अग, तू माय आहेस या घराची! या झेंड्याची लाज राख! भीक घाल या म्हाताऱ्यांच्या पदरात!" इकडे चिता रचली गेली. खंडेरावांचं प्रेत ठेवलं गेलं. त्यांच्या नऊ बायका चितेकडे निघाल्या. अहिल्येने सर्वांच्या पायावर डोकं ठेवलं. हात जोडले, म्हणाली, "स्वामी, माझ्या निष्ठेची शपथ. आजपासून सारे अलंकार, रंग, उपभोग या चितेत टाकते. आजपासून फक्त शुभ्र वस्त्रे नेसेन. यापुढील आयुष्य प्रजेसाठी, राज्यासाठी!" अहिल्याबाईंनी सर्व अलंकार शेल्यात बांधून चितेवर ठेवले. चिता धडधडून पेटली. सगळा आसमंत सतीच्या किंकाळ्यांनी भरून गेला. सती न जाण्याचा विचार पक्का केल्यानंतर त्यांनी आपले सर्वस्व राज्य कारभारांतच खर्च करण्याचें ठरविलें. त्यांची जन्मतः असलेली धार्मिक वृत्ती आयुष्यांतील दु:खामुळे वाढतच गेली.  दिवसाचा बराच वेळ त्या पूजा-अर्चा, ध्यान, चिंतन आणि पुराणश्रवण यांत घालवत असत.

डेऱ्यात आल्यावर मल्हारराव म्हणाले, "आजपासून तुम्ही आम्हाला पुत्राच्या जागी. यापुढे तुम्हाला एकेरी हाकारणे नाही. आमच्या वस्तीला वणवा लागला. वीज कोसळली. पण तुमच्यासारखे एक अनमोल रत्न आम्ही वाचवले. तुमच्या पतिव्रताधर्माच्या आड आलो, त्याचा जबाब ईश्वराच्या दरबारात देऊ आम्ही!" आणि मल्हाररावांनी अहिल्याबाईंना बहुमानार्थी संबोधने वापरायला सुरवात केली.

मल्हारराव स्वर्गवासी झाल्यानंतर मालेरावांकडे औपचारिकरीत्या सुभेदारी आली. परंतु त्याच्या अंगांत कुवत नसल्यानें प्रत्यक्षांत सर्व राज्यकारभार अहिल्याबाईच पाहत होत्या. पेशव्यांना त्यांच्या वकुबाची पूर्ण कल्पना असल्यामुळे मालेरावांच्या निधनानंतर त्यांनी संस्थानची प्रमुख म्हणून अहिल्याबाई यांनाच मान्यता दिली. स्वतःच्या सूक्ष्म निरीक्षणानें मराठी राज्याचा इतिहास लिहिणाऱ्या सर जॉन माल्कमनें अहिल्याबाईसंबंधीं असें म्हटलें आहे कीं, "त्यांची अंतर्गत राज्यव्यवस्था आश्चर्य वाटावी इतकी नमुनेदार होती. त्यांच्या मर्यादा लक्षांत घेऊन असें म्हणावेसें वाटतें कीं ती एका विशुद्ध मनाची आणि आदर्श राज्यकर्ती होती."

सर्वेश फडणवीस

#नवनवोन्मेषशालिनी  #नवरात्र #लेखमाला #दिवसचौथा