तुजवीण शंभो मज कोण तारी..

चातुर्मास म्हणजे केवळ भरपूर सण, व्रतवैकल्य असे नसून, त्याचा संबंध अपआपल्या जीवनशैलीशी संबंधित आहे. ऋतुचक्राशी निगडीत असणारे हे सण आणि संपूर्ण व्रत वैकल्य एकूणच सात्त्विकतेशी जोडलेले आहेत. आषाढ महिन्यातील निसर्गाचे रौद्र रूप धडकी भरविणारे असते आणि या रौद्ररुपाला शांत होण्याचे साकडे घालण्यासाठी श्रावणात शिवपूजन करण्याची प्राचीन परंपरा आपल्याकडे आहे. त्यामुळेच श्रावण हा शिवपूजन, उपासना, नामस्मरण, आराधना करण्यासाठी सर्वोत्तम मानला गेला आहे. आपण ज्या संस्कृतीचे पाईक आहोंत त्याबद्दल आपल्याला कायम अभिमानच वाटायला हवा.

याच श्रावणात शिव मंदिरांमध्ये भाविकांची मोठी रीघ लागते. श्रावणात केलेला जलाभिषेक, रुद्राभिषेक अत्यंत शुभ मानला जातो. आपल्या महाराष्ट्रातही अनेक शिव मंदिरे अत्यंत प्रसिद्ध आहे. अशाच विदर्भातील नागपूर शहरातील प्राचीन भोंडा महादेव मंदिरातील गाभाऱ्यात आज आपण दर्शनार्थ जाणार आहोत. खरंतर वास्तुकलेचा सर्वोत्तम नमुना म्हणजे भोंडा महादेव मंदिर आहे.

भारतीय वास्तुकला ही कायमच जगमान्य आकर्षण ठरली आहे, वास्तूंना आकर्षक बनविण्यात आपल्या शिल्पकारांनी महत्वाची भूमिका बजावली आहे. शिल्प कलेबद्दल बोलायचे झाल्यास भारताचा इतिहास हा सर्वात जास्त शिल्पकलेने नटल्या सारखा वाटतो. असंच हे भोंडा महादेव मंदिर अतिशय देखण्या रुपात आजही बघायला मिळते. हे भगवान शिवाचं एक प्राचीन मंदिर आहे . याला "मुंडा देव" असेही म्हणतात. नागपूर शहराच्या अगदी मधोमध हे प्राचीन मंदिर असून सुद्धा खूप कमी लोकांना या मंदिराबद्दल माहिती आहे. मंदिरातील गाभाऱ्यात प्रवेश करता क्षणी शिवस्तुतीतील पहिला श्लोक ओठावर आला,  

कैलासराणा शिवचंद्रमौळी । फणींद्र माथां मुकुटीं झळाळी ।

कारुण्यसिंधू भवदुःखहारी । तुजवीण शंभो मज कोण तारी ॥

श्री भोंडा महादेव मंदिराच्या प्रवेश द्वारावरच नंदीची भव्य मूर्ती आहे. या मंदिराचे बांधकाम लहान असले, तरी मंदिर आणि मंदिराचा परिसर अतिशय आकर्षक आहे. मंदिरात इतके कोरीव काम आहे की, छत्रपती शिवाजी निवर्तले आणि त्यानंतर २०-२५ वर्षांनी छत्रपतींचे सरदार होळकर, शिंदे, भोसले, गायकवाड, पवार, इंगळे हे मुलुखगिरी करण्यास अनुक्रमे इंदूर, ग्वाल्हेर, नागपूर, बडोदा, पुणे परिसर, नर्मदा-धारकडे निघाले, कर वसूल करून पुण्याचा खजिना वाढवू लागले. नागपूरात प्रथम रघुजी राजे भोसल्यांनी भीम पराक्रम करून छत्रपतींचा झेंडा पार कटकपर्यंत पोहचवला. अवघा बंगाल, छत्तीसगड, बस्तर, उत्कल सर्व प्रांत रघुजींच्या पराक्रमाने दुमदुमून गेला होता. त्यांचा नातू द्वितीय रघुजी भोसले महाराजांनी आधुनिक नागपूरची मुहूर्तमेढ केली. बगीचे तयार केले. मंदिरे बांधली, राजवाडे पाडून महाल बांधले आणि नागपूरचे आजचे स्वरूप द्वितीय रघुजींच्या काळाचे आहे. अंबाझरी, तेलंगखेडी, कल्याणेश्वर, जागेश्वर, पाताळेश्वर, लक्ष्मीनारायण मंदिर, वेणुगोपाळमंदिर, श्रीकृष्ण मंदिर ही सर्व मंदिरे नागपूरचे राजे द्वितीय रघुजींच्या काळात निर्माण झाली. 

या सर्व मंदिरांचा मुकुटमणी ठरावे असे चित्ताकर्षक, नेत्रदीपक अत्यंत सुंदर व सुबक शिल्पांनी नटलेले मात्र अर्धवट राहिलेले मंदिर म्हणजे आपल्या सीताबर्डीवरील भोंडा महादेव मंदिर आहे. खरंतर सीताबर्डी नाव कसे पडले? तर या टेकडीच्या आधाराने दोन गवळी भाऊ  इ.स. च्या १५ व्या शतकात आपले पशुधन घेऊन आले. त्यांची नावे होती सितलप्रसाद व बद्रीप्रसाद आणि त्यांच्या नावावरून सितलाबद्री-सीतलबद्री-सिताबद्री-सीताबर्डी असे नाव प्रचलित झाले आहे. 

हात नसलेल्या व्यक्तीला आपण भोंडा म्हणतो. तसेच आज या मंदिराचे  केवळ गर्भगृहच शिल्लक आहे. याला सभामंडप नाही, स्तंभ स्थापत्य नाही, म्हणून या मंदिरास भोंडा मंदिर म्हणतात. या मंदिराचे वर्णन असे आहे की संपूर्ण मंदिर लालसर प्रस्तरतेचे असून दगडांच्या शिल्पाने ते नखशिखांत कोरलेले आहे. एक इंचही जागा रिकामी नाही इतकी सुंदर शिल्पाकृती मंदिराच्या आत आणि बाहेर कोरलेली आहे. या मंदिराच्या प्रत्येक भागात शिल्प, शिल्प आणि शिल्पच आहे.  त्या शिल्पाचे प्रकार तरी किती? रामायण, महाभारत, शिवप्रताप, ब्रह्मदेव, श्रीकृष्णलीला, गोपगोपीनृत्य, दशावतार, आजचे मानवी जीवन, कळ्या, पक्षी, प्राणी, सुशोभन, वादकवृंद, नृत्यांगना, नृत्यपुरुष, असे अनेक विषय नागपूरकर भोसलेंच्या कारागीरांनी हाताळले आहेत. या मंदिराचा आकार केवळ ५४० चौरस फूट म्हणजे अंदाजे २५ x २२ फूट क्षेत्रफळाचा आहे. मंदिरात केवळ लहानसेच पण अतिसुंदर गाभारा बघायला मिळतो. शिल्पकारांनी अगदी वरपर्यंत सुंदर नक्षीकाम केलेली शिल्प कोरलेली आहेत. त्या शिल्पांना प्रत्येक बाबतीत म्हणजे वेशभूषा, रंगभूषा दागिने, शस्त्र, अस्त्र, संगीत साधन, वाद्य, स्त्रियांचे अलंकार, वस्त्रे, वाहन, अंबाऱ्या, अश्व, गाय, रथ, हत्ती यांनी तर हे मंदिर नुसते खचाखच भरले आहे. 

नागपूरकरांनी हे मंदिर अगदी आजच जाऊन पहावे इतके ते सुंदर आहे. या मंदिरात दोन स्तंभाची मेहरेप आहे. त्यासमोर सुंदर सुशोभित असा नंदीमंडप असून त्यात नंदी विराजमान आहे. प्रतिमांमध्ये महिषासुरमर्दिनी, लव-कुश पराक्रम, रामरावण युद्ध, गोपगोपीनृत्य, राजाचे अंबारीशिल्प, श्रीकृष्णलीला,कालियामर्दन, मुष्टीर-चाणुक-बलराम,कृष्ण कुस्ती,  पौराणिक शिल्पांसह, भागवतकथा, दशावतार अशा अनेक शिल्पांनीयुक्त हे मंदिर बघितले की थक्क व्हायला होतं. गाभाऱ्यात शिवपिंड असून आज ते मंदिर अर्धवटच राहिलेय हे मात्र खरे आहे. सन १८०७ ते १८२६ या काळात दुसरा रेसिडेंट रिचर्ड जेन्किन्स नागपूर येथे कार्यरत होते. त्यांनीच इंग्रजांच्या निधीतून भोंडा महादेव मंदिराची निर्मिती केल्याचा उल्लेख आढळतो. आप्पासाहेब भोसले यांना जेन्किन्स यांनी कैद केले.

इ.स. १८१७ साली सीताबर्डीची लढाई झाली. नागपूरचे राजे श्रीमंत अप्पासाहेब भोसलेंना इंग्रजांनी कैद केले व आजच्या मॉरीस कॉलेज जवळ नजरबंद केले. श्रावणात अप्पासाहेबांनी येथे अभिषेक केल्याचे सांगतात. या मंदिरात श्रावणमास, सोमवार, नागपंचमी, त्रिपुरी पौर्णिमा, महाशिवरात्र हे सर्व शिवाविषयक सण-व्रत होतात. मंदिरात भरपूर जागा आहे. असं हे मंदिर प्रत्येकाने आवर्जून बघावे असेच आहे. 

सर्वेश फडणवीस