माता तूं नांदसी सप्तशृंगगडावरी हो..

आदिशक्तीचे जागर पर्व अर्थात घट नवरात्राची सुरुवात झाली आहे. ब्रह्मदेवांच्या वरदानामुळे अहंकारी आणि क्रूरकर्मा झालेल्या महिषासुराचा वध करण्यासाठी ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश या त्रिदेवांसह अन्य सर्व देवतांनी आदिशक्तीचे आवाहन केले. नवरात्र म्हणजे देवीच्या शक्ती स्वरुपांचे पूजन, उपासना, आराधना, नामस्मरण करण्याचा प्रेरणादायक कालावधी आहे. या जागर पर्वात आज आपण महाराष्ट्रातील साडे तीन पीठापैकी अर्धे पीठ असलेल्या वणीच्या श्री सप्तश्रृंगी आईच्या दर्शनार्थ जाणार आहोत. नासिक जिल्ह्यात चांदोर अर्थात चांदवड पर्वतश्रेणीत नासिकच्या उत्तरेला साधारणपणे ४४ किमी.वर सप्तशृंगी देवी आहे. वणीची देवी सप्तश्रृंगी अनेकांची कुलदेवता आहे. वणीला जायचं आणि देवीचं दर्शन घ्यायचं ही प्रथा कित्येक घरांमध्ये आजही नेमाने सुरू आहे. 

प्राचीन काळापासून मानव शक्तीची उपासना करीत आला आहे. मानवी जीवनातील शक्ती उपासनेला विशेष महत्त्व आहे. श्री जगदंबेची ५१ शक्तिपीठे भूतलावर असून, या शक्तिपीठांपैकीच महाकाली, महालक्ष्मी, महासरस्वती या तीनही स्थानांचे त्रिगुणात्मक साक्षात ब्रम्हस्वरूपिणी रूप म्हणजेच सप्तशृंग गडावरील श्री सप्तशृंगी देवी, असे मानले जाते. सप्तशृंगी देवीबद्दल अनेक आख्यायिका सांगितल्या जातात. पूर्वी दक्षाने बृहस्पतीराव या नावाचा मोठा यज्ञ केला. या यज्ञात शंकराला न बोलावता सर्व देवांना बोलावले. शिवपत्नी सती या यज्ञाला आमंत्रण नसताना गेली. यज्ञात शिवाला योग्य मान दिला गेला नाही, त्यामुळे सतीने रागाने यज्ञात उडी घेतली. शंकराला हे कळल्यानंतर त्याने यज्ञाचा विध्वंस केला. त्यानंतर सतीचा देह हातात घेऊन श्री शंकर संहार तांडव नृत्य करू लागला आणि सगळीकडे तो फिरू लागला सतीच्या शरीराचे ५२ तुकडे ठिकठिकाणी पाडले. हे तुकडे ज्या ठिकाणी पडले, हीच ५२ शक्तिपीठे म्हणून गणली जाऊ लागली. यांपैकी महाराष्ट्रात शक्तीची साडेतीन पीठे आहेत. कोल्हापूरची महालक्ष्मी, तुळजापूरची भवानी माता, माहुरची रेणुका आणि वणीची सप्तशृंगी देवी हे एक अर्ध पीठ आहे. 

ब्रह्मदेवाच्या कमंडलूपासून निघालेल्या गिरिजा महानदीचे रूप म्हणजे सप्तशृंगीदेवी अशी मान्यता आहे. आदिशक्तीचे हे मूळ स्थान आहे, असे मानले जाते. देवीचे अठराभुजा सप्तशृंग रूप येथे पाहायला मिळते. ही देवीची मूर्ती स्वयंभू तसेच भव्य आहे. येथील गाभाऱ्याला शक्तिद्वार, सूर्यद्वार आणि चंद्रद्वार असे तीन दरवाजे आहेत. या तिन्ही दरवाजातून देवीचे दर्शन घडते. देवीची मूर्ती ८ फूट उंचीची आहे. ही मूर्ती शेंदुर लेपन केलेली आहे. येथे देवी सप्तशृंगीने प्रत्येक हातामध्ये वेगवेगळी आयुधे धारण केली आहेत. महिषासुराचा वध करण्यासाठी ब्रह्मा, विष्णू, महेश, इंद्र आदींनी आपापली शस्त्रे व अस्त्रे देवीला दिल्याचे सांगितले जाते.

सप्तश्रृंगीचे स्थान नाशिक जिल्ह्यातील वणी येथे असलेल्या सह्याद्रीच्या पूर्व-पश्‍चिम डोंगररांगेत मोडते. सह्याद्रीच्या पठारावर असलेले हे ठिकाण समुद्रसपाटीपासून सुमारे ४,५६९ फूट उंचीवर आहे. देवीच्या पर्वताला प्रदक्षिणा घालता येते. मात्र हा मार्ग खडतर आणि धोकादायक आहे. दंडकारण्यात राम-सीता वनवासात असताना देवीच्या दर्शनाला आल्याचे पौराणिक ग्रंथात उल्लेखलेले सापडते. सह्याद्रीच्या या उंच कड्यास सात शिखरे आहेत. त्यावरून या स्थानाचे नाव सप्तशृंगगड पडले. वणीच्या बाजूने ३५० पायऱ्या लागतात.या पायऱ्या गिरमाजी रायराव नाईक यांच्या कान्हेरे,रूद्राजी व कृष्णाजी या तीन मुलांनी इ. स. १७६८-६९ दरम्यान बांधल्या. त्यांनी एक गणेशकुंड व गणेशमंदिर बांधल्याचाही उल्लेख पायऱ्यावरील पाच कोरीव लेखांत मिळतो. पायऱ्याच्या चढणीवर राम, हनुमान, राधा-कृष्ण आदींच्या मूर्ती खोदलेल्या आहेत. या पायऱ्या संपल्यावर विस्तृत पठार लागते. तेथे काली, सूर्य, दत्तात्रेय आदी कुंडे असून धर्मशाळा आहे. कोळ्यांची वस्तीही आहे. पठारापासून सप्तशृंगीनिवासिनी देवीपर्यंत सु. ४७२ पायऱ्याची चढण आहे. या पायऱ्या सेनापती खंडेराव दाभाडयंच्या पत्नी उमाबाई यांनी इ. स. १७१० मध्ये बांधल्या.

शिखरावर एका पूर्वाभिमुख खडकात १८ चौ. मी. गुहावजा दालनात देवीची २· ४३ मी. उंचीची भव्य मूर्ती खडकात कोरलेली असून तिला अष्टभुजा देवी संबोधतात परंतु प्रत्यक्षात देवीला अठरा हात असून बहुतेक हातांत शस्त्रास्त्रे आहेत.  दररोज देवीच्या माथ्यावर मुकुट ठेवून तिला साडी-चोळी नेसवितात व सणासुदीला दागिने घालतात. देवी सकाळी बाला, दुपारी तरूणी व सूर्यास्ताला वृद्धा भासते अशी श्रद्धा आहे. मंदिराच्या शिखरावर एक दुर्गम सुळका असून त्यावर यात्रेच्या वेळी निशाण  लावणे, हा साहसी कार्यकम असतो व तो मान बुरी गावच्या एका वतनदार घराण्याकडे जातो. दरवर्षी चैत्र आणि अश्विन महिन्यांत येथे मोठी यात्रा भरते.

सप्तश्रृंगी देवीचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे चैत्र नवरात्रात देवीचे मुख प्रसन्न भासते, तर शारदीय नवरात्रात देवीचे मुख गंभीर असते, अशी मान्यता असल्याचे सांगितले जाते. महानुभावी लीळाचरित्रात असा उल्लेख आढळतो की, राम-रावण युद्धात इंद्रजिताच्या शस्त्राने लक्ष्मण मूर्च्छा येऊन पडला. त्यावेळी हनुमंताने द्रोणागिरी पर्वत नेला आणि द्रोणागिरीचा काही भाग खाली पडला तोच हा सप्तशृंग गड होय, असे मानले जाते.

नुकत्याच सप्तशृंगी देवीच्या मूर्ती संवर्धनाने मूर्तीवरून अकराशे किलो शेंदूर काढण्यात आल्यानंतर आई सप्तशृंगी देवीचे मूळ रूप पहिल्यांदाच समोर आले आहे. श्री भगवतीची ही मूर्ती जवळपास १० फूट उंच व आठ फूट रूट आकारात व एकूण १८ हातांत भिन्न प्रकारातील अस्त्र व शस्त्र असून, त्यात उजव्या हातात (खालील बाजूकडून वरील बाजूकडे अक्षरमाला, कमल, बाण, खडग, वज्र, गदा, चक्र, त्रिशूल, परशू, तर डाव्या हातात (खालील बाजूकडून वरील बाजूकडे कमंडलू, पानपात्र, धनुष्य, चर्म, कालदंड शक्ती, पाष, घंटा, शेख आहे. ही शस्त्र-अस्त्र विविध देवदेवतांची प्रतीके असल्याचे म्हटले जाते. मूर्ती संवर्धनाच्या कामानंतर भगवतीच्या रूपात झालेला मोठा बदल पाहायला मिळत आहे. मूर्तीचा कायापायलट झालेला दिसून येत आहे. खरंतर मातृत्व ही परमोच्च भावना आहे प्रत्येक क्षणी आणि प्रत्येक अवस्थेत आपण तिच्यासमोर नतमस्तकच व्हायला हवे म्हणूनच म्हणावेसे वाटते.. 

उदो बोला उदो अंबा बाई माऊलीचा हो 

उदोकारे गर्जती कार महिमा वर्णू तिचा हो.. 

✍️ सर्वेश फडणवीस 

8668541181