मध्यवर्ती संग्रहालय अर्थात सेन्ट्रल म्युझियम चे आत्मकथन..

नमस्कार मंडळी. आज माझं मन मोकळं करण्याचा प्रयत्न करणार आहे. खुप वर्ष झाले, काही क्षण विस्मृतीत गेले आहेत पण तरीही जे आठवतंय ते तसंच सांगायचा प्रयत्न करतोय. 

मी मध्यवर्ती संग्रहालय अर्थात काहींच्या भाषेत सेन्ट्रल म्युझियम. माझा जन्म स्वातंत्र्याच्या पूर्वीचा. त्या काळी मध्य प्रांतातील सिव्हिल लाईन्स भागात गेली १५८ वर्षे झाली याच जागी स्थिर आहे. अनेक बदल माझ्या डोळ्यादेखत बघितले मग तो रस्ता रुंदीकरण असो किंवा वैयक्तिक बदल असो. आज भारतात ज्या संंग्रहालयाच्या स्थापनेला १५० पेक्षा जास्त वर्षे पूर्ण केली आहेत, अशा मोठ्या १० संग्रहालयात ‘मध्यवर्ती संग्रहालय’ नागपूर म्हणून माझा चौथा क्रमांक लागतो. स्थापना म्हणाल तर सन १८६३ रोजी आणि आता महाराष्ट्रातील सर्वात जुनी म्हणजे वयाने सगळ्यात मोठी आहे. माझ्या स्थापनेच्या बाबतीतली पहिली बैठक २७ ऑक्टोबर १८६२ साली झाली. या इमारतीचा नकाशा कॅप्टन कोब यांनी तयार केला. सर रिचर्ड टेम्पल हे नागपूर प्रांताचे आयुक्त असताना सन १८६३ मध्ये या संग्रहालयाचा अर्थात माझा रीतसर पायाभरणी समारंभ झाला आणि पुढे स्थापना झाली. सन १८६३ पासून आजपर्यंतच्या दीडशेपेक्षा अधिक वर्षांच्या कार्यकाळात मी अनेक बदल बघितले आहेत. भारतातील जुन्या संग्रहालयापैकी एक मी असल्याने माझ्याकडे विविध प्रकारचे पुरावशेष, शिल्पे, चित्रे, प्राणी संग्रहित आहेत आणि त्यांच्या आधारावरच माझ्या विविध दालनाची रचना करण्यात आली आहे. 

सध्या माझ्या संग्रहालयात विभिन्न विषयांची दहा दालने आहेत. पहिला पक्षी विभाग या विभागात निरनिराळ्या प्रकारचे पक्षी ठेवण्यात आले आहेत. आशिया, युरोप आणि अमेरिकेतील काही पक्षी आहेत. हे पक्षी कॅप्टन बकमफिल्ड यांनी १८७३ साली मला दिलेत. पुढे प्राकृतिक इतिहास दालन आहे ज्यात भूगर्भीय प्रारूपातील खनिजे, जीवाष्मे, हाडे आणि संबंधित वस्तू ठेवल्या आहेत. सस्तन प्राणी दालनात मांसाहारी आणि शाकाहारी प्रकारातील विविध वन्यप्राण्यांचे आकर्षक प्रदर्शन भरले आहे. 

पुढे गेल्यावर शस्त्र दालन आहे ऐतिहासिक काळात युध्दात वापर होणाऱ्या विविध शस्त्र प्रकारातील हत्यारे या दालनांत प्रदर्शित केले आहेत, यामध्ये मुघल, मराठा, शीख, ब्रिटिश आणि आदिवासी काळातील शस्त्रे प्रदर्शित केली आहेत. पुढे गेल्यावर शिल्पकला दालन आहे. त्याच्या समोर पुरातत्त्वीय विभागातील महत्त्वाचे दालन आहे. या दालनात प्राचीन काळ इसवी सन पहिले-दुसरे शतक ते इसवी सनाच्या १७ व्या शतकापर्यंतचे शिल्प प्रदर्शित करण्यात आले आहेत. वाकाटकांनी विदर्भासह मध्य भारतात इ.स. २५० ते इ.स. ५०० पर्यत राज्य केले. वाकाटक राजे कलेचे भोक्ते होते आणि त्यांनी विपुल प्रमाणात शिल्पकलेला प्रेरणा दिली आणि त्यांची ठराविक शिल्पे इथे प्रदर्शित केली आहे. 

नागपुरातील गोंड आणि भोसले काळातील शिल्पे देखील येथे प्रदर्शित करण्यात आली आहेत. पुढे पुरातत्त्व दालन आहे ज्यात मानवी विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावलेल्या प्राचीन दगडी हत्यारे, ताब्यांची आणि लोखंडी हत्यारे येथे रचून ठेवलेली आहेत. आजपासून पाच हजार वर्षांपूर्वी मानव किती प्रगत होता याची प्रचिती या पुरावशेषांद्वारे आपल्याला सहज होते. या सोबतच दुर्मिळ पोथ्या, प्राचीन विदर्भातील आणि भारतातील नाणी येथे आहेत. पुढे हस्तकला दालनाची रचना करण्यात आली आहे. यामध्ये पितळी धातूच्या विविधोपयोगी वस्तू प्रदर्शित केल्या आहेत. थोडं पुढे चित्रकला दालन आहे आणि हे विदर्भातील चित्रकलेचे प्रदर्शन असणारे एकमेव दालन आहे. या चित्रकला दालनाची मांडणी, आता आधुनिक पध्दतीने केले आहे. जसं पुढे जातो मग पुढे गेल्यावर आपण नागपूर वारसा स्थळांच्या दालनात जातो . यामध्ये गतवैभवाची साक्ष पटवून देण्यात प्राचीन आणि ऐतिहासिक स्मारके महत्त्वाची भूमिका पार पाडतात. याच वारशाचे महत्त्व तुम्हा सगळ्यांना पटवून देण्याकरिता छायाचित्रांच्या साहाय्याने प्रदर्शन या दालनात मांडण्यात आले आहे. पुढे गेल्यावर आदिवासी दालन आहे आपल्या आदिवासींची संख्या मध्यप्रांतात प्रामुख्याने दिसून येते. त्यांचे सण, परंपरा, रूढी, चालिरीती, सामाजिक आणि धार्मिक पध्दतीचे अवलोकन आधुनिक काळात अतिशय महत्त्वाचे ठरते. जातांना समोर गॅलरीमध्ये प्राचीन ते मध्ययुगीन काळापर्यतचे अनेक शिलालेख ठेवले आहे. तसेच संग्रहालयाच्या मागच्या मोकळ्या जागेत विविध शिल्पे याशिवाय विदर्भातील उत्खननातील संंस्कृतीच्या पाऊलखुणा आजही सुस्थितीत ठेवले आहे. 

माझ्यात कालांतराने बदल होत गेले. पूर्वी मी तसा शहराच्या बाहेरच शांत ठिकाणी होतो. अनेकजण मला भेटायला स्वतःहून येत होते. सुट्टीच्या दिवशी तर बिलकुल वेळ पुरत नव्हता. पण आता कुणी जास्त इकडे फिरकत नाही. मी रोज सकाळी १० वाजता तयार होऊन तुम्हा सर्वांची दिवसभर वाट बघतो पण १-२ माणसं सोडली तर आता कुणीही येत नाही. आजही राष्ट्रीय सणांना मला छान नटून थटून तयार केले जाते. तेव्हा माझा उत्साह नेहमी सारखाच असतो. आता शहराचा कायापालट झाला आहे. माझ्या अगदी समोर मेट्रो स्टेशन झाले आहे. मी ते माझ्या जागेतून बघत बसते आणि वाटतं कुणीतरी येईल मला भेटायला, माझ्याशी हितगुज करायला पण हल्ली कुणाला वेळच नाही इथे यायला. मध्यंतरी सर्वेश त्याच्या मावशी ला घेऊन आला आणि त्याच्याशी निवांत गप्पा मारत असतांना माझे हे आत्मकथन मांडले. त्याने शब्द दिला की जमेल तेव्हा तो येईल..जमलं तर तुम्ही पण या..छान गप्पा मारू आणि माहितीचा खजिना माझ्याकडे आहेच..तो वेळोवेळी रिता करत जाईलच..या मग..वाट बघतोय...

- सर्वेश फडणवीस