✨ वाद्यमेळ : रुद्रवीणा

वीणा खरंतर भारतीय संगीतातील एक प्राचीन आणि प्रमुख तंतुवाद्य आहे. प्राचीन काळी वीणा हे नाव साधारणतः घनवाद्ये वगळता, इतर प्रकारांना उद्देशून वापरले जात होते. त्यातीलच रुद्रवीणा हे वाद्य पहिल्यांदा पाहताक्षणीच मोहात पाडणारे असे वाद्य आहे. सुंदर नक्षीकाम आणि त्याचा एकंदर बाज बघता दिसायला जरा कठीण वाटत असलं तरी वाजवल्यावर नादमधुर आणि आल्हाददायक आनंद देणारे असे हे वाद्य आहे. वीणा या वाद्याचे अनेक प्रकार आपल्याला अलीकडे बघायला मिळतात. नागस्वरम्‌, सनई यांसारख्या वाद्यांनाही ‘मुखवीणा’ हेच नाव होते. वैदिक मंत्रांच्या स्वरगणनेसाठी वापरल्या जाणाऱ्या वीणेला ‘हस्तवीणा’ किंवा ‘गात्रवीणा’ म्हणत होते. हिंदीमध्ये ‘बीन’ हे नाव वीणा या प्रकारातील वाद्याला वापरल्या जाते. अलीकडे मात्र वीणा ही सामान्यतः दांड्यावर स्वरांचे पडदे असलेल्या तंतु वाद्याला वापरली जाते.

वीणेचे अनेक प्रकार प्राचीन काळापासून अस्तित्वात होते. धनुष्याक वक्रवीणा हे अतिप्राचीन तंतुवाद्य असून ईजिप्तमध्ये इ.स.पू.सु. चार हजार वर्षांपूर्वी अशा प्रकारचे वाद्य प्रचारात असल्याचे उल्लेख आढळतात. हॉर्टेन्स पानुम या लेखिकेने स्ट्रिंग्ड इन्स्ट्रुमेंट्‌स ऑफ द मिडल्‌ एजिस, देअर ईव्हलूशन अँड डेव्हलपमेंट या ग्रंथात, वक्राकार वीणा सर्व वीणा प्रकारांतील मूळ प्रकार असून बाकीच्या वीणा नंतर निर्माण झाल्या,असे म्हटले आहे. वैदिक संगीतातही वीणावादन प्रचलित होते. यज्ञप्रसंगी उद्‌गाते गात असताना, यजमानपत्नी निरनिराळ्या वीणा वाजवत असल्याचे उल्लेख आहेत. वीणेचे विविध प्रकार प्राचीन काळी रूढ होते.

रूद्रवीणा या वाद्याचे अनेक प्रकारभेद आणि वेगवेगळी वर्णने आढळतात. याचे साम्य रबाब या वाद्याशी असल्याचे काही तज्ञ मानतात, तर काही दाक्षिणात्य वीणेशी याचा संबंध लावतात. 

रुद्रवीणा आता एक दुर्मिळ वाद्य बनले आहे जे जवळजवळ नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहे. ते बनवणारे कारागीर तसेच त्याचे वादक दोघेही आता क्वचितच सापडतात. एकोणिसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात सुरबहार, सतार आणि सरोद इत्यादी वाद्यांच्या विकासामुळे या वाद्याचे महत्त्व कमी झाले. 

रुद्रवीणा ही लाकडापासून बनलेली एक लांब ट्यूबलर रचना आहे. यात दोन मोठे गोल रेझोनेटर्स असतात, जे नळीच्या तळाशी, केंद्रापासून समान अंतरावर बसवले जातात आणि चांगल्या प्रतीच्या भोपळ्यापासून बनवलेले असतात. चार वाजवणाऱ्या तंतूंचा यात समावेश आहे, एक स्टीलचा आणि तीन तांब्याचा, खालच्या टोकाच्या हुकला बांधलेला आणि ट्यूबला समांतर ताणलेला आणि सजवलेल्या ट्यूनिंग पेगकडे नेणारा अशी या वाद्याची एकंदर रचना आहे. नळीच्या दोन्ही बाजूंच्या हुकवर दोन ड्रोन वायर आहेत ज्या आपापल्या वरच्या भागात ताणलेल्या असून त्या बांधलेल्या आहेत.

रुद्रवीणेचा विकास दक्षिण भारतात झाला असे काही अभ्यासकांचे म्हणणे आहे. तंजावर येथे कर्नाटक पद्धतीच्या शास्त्रीय संगीताचा उदय झाला पुढे त्यास प्रतिष्ठा प्राप्त झाली ती तंजावरच्या भोसले घराण्याच्या राजाश्रयामुळे आणि त्यांच्यामुळेच काही रुद्रवीणा वादक आपल्याला बघायला मिळतात. अलीकडच्या काळात विदुषी ज्योती हेगडे, सत्यवाणी पारंकुशम कुशल रुद्रवीणा आणि खंडारबणी घराण्यातील सितार कलाकार आहेत. त्या सर्वोत्तम रुद्रवीणा वादक म्हणून जगभर प्रसिद्ध आहेत. आता रुद्रवीणा हे युनेस्कोने संरक्षित केलेले आणि प्रमोट केलेले जागतिक वारसा साधन आहे. आज लक्ष्मीपूजन या रुद्रावीणेच्या स्वरांसारखेच आपल्याही आयुष्यात ऐश्वर्य, धन-धान्य, समृद्धी आणि मांगलिकतेचा वर्षाव व्हावा हीच श्री लक्ष्मीमाते चरणी प्रार्थना आहे. दिवाळी निमित्त शुभचिंतन..

सर्वेश फडणवीस 

#वाद्यमेळा #लेखमाला #diwali2023 #Day3