व्हायोलिन हे वाद्य आकाराने तसे लहान आहे. पण ज्यावेळी त्यातून सूर उमटत जातात ते वाद्य अधिकाधिक आनंद आणि उत्साह देणारे आहे. व्हायोलिन कर्नाटकी संगीतात महत्त्वाचे वाद्य झाले आहे. उत्तरेत जो मान सारंगीला तोच दक्षिणेत व्हायोलिनला आहे; आता हळूहळू उत्तरेतही त्याचा प्रचार वाढत आहे. इतर वाद्यांच्या साथी इतकेच स्वतंत्र वादनातही व्हायोलिन आघाडीवर आहे. व्हायोलिन हे वाद्य मुळात भारतीय नसल्यास, मध्य आशियातून आले असावे. युरोपात ते बाल्कन देशातून गेले असा समज आहे. व्हायोलिन सारख्या दिसणाऱ्या वाद्याचे पहिले चित्रण नवव्या शतकाइतके जुने आहे.
भारतात व्हायोलिनचा प्रचार प्रसार म्हणजे संगीतविश्वातील देवाणघेवाणीचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. भारतात गजाची वाद्ये सुमारे एक हजार वर्षे होती. व्हायोलिनशी साम्य असलेल्या वाद्यांची शिल्पे विजयवाडा येथील मल्लिकार्जुन मंदिरात (दहावे शतक) व चिदंबरम् येथील नटराज मंदिरात (बारावे शतक) आढळतात. सध्याचे व्हायोलिन भारतात पोर्तुगीज, फ्रेंच व विशेषतः इंग्रज लोकांबरोबर आले. आधुनिक पाश्चिमात्य संगीताची भारताला ही एक उत्तम देणगी म्हणता येईल. व्हायोलिन वाद्य नादगुणात समृद्ध व बहुढंगी असल्यामुळे भारतीय संगीतात ते सहज मिसळून गेले.
व्हायोलिन वाद्याला अभिजात संगीतात प्रवेश देण्याचे श्रेय बालुस्वामी दीक्षितर (इ.स. १७८६ - १८५८) यांच्याकडे जाते. कर्नाटकी संगीताच्या अमर नायकत्रयीपैकी एक मुत्तुस्वामी यांचे बालुस्वामी धाकटे बंधू होते. त्यांचे वडील रामस्वामी मद्रासजवळ मनालीच्या व्यंकटकृष्ण मुदलियारांकडे गायक म्हणून सेवेला
होते. मुदलियार मद्रासला ईस्ट इंडिया कंपनीत नोकरीला होते, त्यामुळे त्यांना पाश्चिमात्य संगीत ऐकायला मिळत असे. मुदलियार आपल्याबरोबर दीक्षितर बंधूंनाही नेत असत. मुदलियारांनी बालुस्वामीला व्हायोलिन शिकवण्यासाठी एक गोरा संगीत शिक्षक ठेवला होता. बालुस्वामी लवकरच व्हायोलिन वादनात तरबेज झाले. त्यांच्या वडील बंधूंचे एक शिष्य वडिवेलू हे त्रावणकोर दरबारात होते. ते व्हायोलिन शिकले व दरबारातही वाजवू लागले. त्रावणकोरचे महाराज स्वाती तिरुनाल स्वतः नामवंत संगीतकार होते. वडिवेलूंचे व्हायोलिन ऐकून ते इतके खूष झाले की त्यांनी वडिवेलूच्या कलेचा सन्मान करण्यासाठी हस्तिदंती व्हायोलिन वडिवेलूंना बहाल केले. तेव्हापासून कर्नाटकी संगीतात व्हायोलिनचा प्रचार वाढत वाढत ते आज प्रमुख वाद्य होऊन बसले आहे.
उत्तर हिंदुस्थानी संगीतात त्याचा प्रवेश गेल्या ५०–६० वर्षांत
झाला. व्हायोलिन दोन्ही बाजूंनी चपटे व दांड्याच्या मानाने बरेच लांब असते. खालचा भाग म्हणून दोन लाकडी फळ्या जरा अंतर ठेवून एकमेकास जोडतात. त्यांचा आकार कटिमध्य असलेल्या लंबवर्तुळासारखा असतो. वरच्या भागामध्ये फुगीर व बाजूंना उतरती असते. तिच्यावर दोन्ही बाजूंना अवग्रहाच्या आकाराच्या खाचा असतात. निरुंद लाकडी पट्टी काठांना जोडून ह्या दोन एकमेकींशी जोडल्या जातात. म्हणजे दोन भागामध्ये पोटासारखी पोकळी तयार होते. ह्या खालच्या मागच्या बाजूस तारा बांधण्यासाठी एक लाकडी पुच्छाकार दांडी पोटावर येईल अशा रीतीने बसवतात. दांडीवर चार तारा फिरकीच्या खिळ्यांनी बांधतात. या दांडीच्या पुढे पोटावर पातळ व वरून वक्राकार घोडी बसवतात. पोटाच्या दुसऱ्या अंगाला आखूड दांडा असतो व तो टोकाला गोल मुरडलेला असतो. त्या ठिकाणी चार खुंट्यांचा कोनाडा असतो. पुच्छाला बांधलेल्या तारा घोडीवरून खुंट्यांना गुंडाळतात. त्या सुरात लावण्यासाठी खुंट्या पिळतात व बारीक सूर साधण्यासाठी पुच्छावरील फिरकीचे खिळे फिरवतात.
काही भागात या वाद्याला बेला हे नाव आहे. चित्रपट, नाटक, शास्त्रीय संगीताची मैफल, लोकगीते यांमध्ये 'व्हायोलिन'चा उपयोग मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. सर्व रसांमध्ये वाजविले जाणारे व्हायोलिन हे एकमेव वाद्य आहे, असे विख्यात व्हायोलिनवादक सांगतात. व्हायोलिन अजरामर करणारे प्रसिद्ध व्हायोलिन वादक प्रभाकर जोग होते. त्यांचे गाणारे व्हायोलिन आजही ऐकले जाते. पुण्यातील विदुषी स्वप्ना दातार यांच्या स्वर स्वप्न च्या माध्यमातून व्हायोलिन वादनाचे कार्यक्रम होत असतात. लहान मुलांना व्हायोलिनचे शिक्षण देत त्या सर्वोत्तम वादक तयार करत आहेत. श्रुती भावे ही सुद्धा प्रतिथयश व्हायोलिन वादक कलाकार आहे. आज व्हायोलिन हे वाद्य अनेक कलाकारांच्या कृतीतुन यशस्वीपणे वाटचाल करते आहे. आज पाडव्याच्या मुहूर्तावर अशीच याची भरभराट व्हावी हीच सदिच्छा आहे.
सर्वेश फडणवीस
#वाद्यमेळा #लेखमाला #diwali2023 #Day4
No comments:
Post a Comment