शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे सारख्या युगपुरूषांबद्दल काही बोलणे म्हणजे, सूर्याला दीप दाखवण्या सारखे आहे. इतके उत्तुंग व्यक्तीमत्व म्हणजे श्रीमंत बाबासाहेब आहे. सुरुवात कुठून करावी. हेच सुचत नव्हतं... आणि नकळत मनाने त्यांच्या बालपणात डोकावून पाहिले... तेव्हा जे गवसलं... ते असं....
श्री.बळवंतराव मोरेश्वरराव पुरंदरे ..जन्म.. पुणे येथे...२९ जुलै १९२२ रोजी झाला. त्या दिवशी भारतीय सौर पंचांगात 'नागपंचमी' ही तिथी होती. पुरंदरे घराणे म्हणजे सरदार घराणे. घरात बोलण्याची पद्धत खानदानी होती. एकमेकांना 'अहो-जाहो' संबोधणे असे,त्यामुळेच त्यांना 'बाबासाहेब' असे संबोधले जाऊ लागले.
जेजुरीचा खंडोबा आणि तुळजापूरची श्री तुळजाभवानी ही पुरंदऱ्यांची कुलदैवते. घरात धार्मिक वातावरण होते. खंडोबाचे, देवीचे नवरात्र, इतर सगळे सणवार -उत्सव साजरे केले जात. शिवाय पर्वतीवर वतनानुसार रोज सकाळ-सायंकाळ जाऊन श्रीविष्णूची पूजाही केली जात असे आणि त्या वेळपासून आजपर्यंत ती प्रथा तशीच चालू आहे. काही काळ बाबासाहेबही या पूजेसाठी रोज पर्वतीवर जात. परंतु पुढे व्याख्यानमाला, लेखनासाठी प्रवास घडू लागल्याने त्यांचे पुतणे विश्वासराव यांना त्यांनी पर्वतीवर पूजेस जाण्यास सांगितले. बाबासाहेब देवभक्तआहेत परंतु देवभोळे नाहीत. घरातल्या या धार्मिक वातावरणाचा त्यांच्या मनावर झालेला परिणाम त्यांच्या आचारविचारांतून व्यक्त होताना दिसतो. वडिलांच्या शैलीदार बोलण्याची विलक्षण मोहिनी त्यांच्या मनावर बसली. वडिलांकडून ऐकलेल्या गोष्टी, हकिकती वाड्याच्या आजूबाजूच्या मुलांना जशाच्या तशा सांगण्याचा प्रयत्न बाबासाहेब करू लागले आणि त्या वेळीच त्यांच्यातील 'कथनशैली'चा जन्म झाला. आपल्या वडिलांइतका दुसरा मोठा गुरू नाही असे त्यांना वाटे.
बाबासाहेब वडिलांना मामासाहेब म्हणत. ते उत्तम चित्रकार होते. बाबासाहेबांना घडविण्यात मामासाहेबांचा फारच मोठा वाटा आहे. त्यांचे भारदस्त, पेशवाई थाटाचे व्यक्तिमत्त्व, धारदार आवाज, दांडगे वाचन, जबरदस्त पाठांतर होते. त्यांनी मुलांना इतिहासातल्या हकिकती, घराण्यातल्या गोष्टी, गडकोटांची, जुन्या वाड्याहुड्यांची वर्णने, शस्त्रास्त्रांची माहिती, स्त्री-पुरुषांचे जुने दागदागिने आणि खानदानी रीतिरिवाज तपशीलवार सांगितले. शिकारकथा सांगितल्या. महायुद्धाच्या शौर्यकथा, कधी बारभाईंचे कारस्थान, एखाद्या सतीचे गमन ह्या गोष्टी ते इतक्या हुबेहूब सांगत, की दोन दिवस डोळ्यांपुढून तो प्रसंग हलत नसे. भुताखेतांच्या गोष्टी मात्र चुकूनही त्यांनी कधी सांगितल्या नाहीत. यातूनच बाबासाहेबांना इतिहासाची आवड निर्माण झाली.
प्लेगच्या साथीमुळे पुढे पुरंदरे कुटुंब सिंहगडच्या पायथ्याशी डोणजे गावात राहायला आले. तेव्हा छोट्या बाबासाहेबांनी आपल्या वडिलांबरोबर सिंहगडावर चढून जाऊन सर्व किल्ला पाहिला आणि नंतर ते वारंवार जाऊ लागले. तिथेच त्यांच्या मनात शिवभक्तीचा जन्म झाला,तसेच इतिहासाची आवड उत्पन्न झाली.
बाबासाहेब काही वेळा चिंचवडला आजोळी राहायला जात.चिंचवडच्या देवळात आणि पुण्याच्याही देवळांमध्ये त्यांनी भरपूर कीर्तने ऐकली. त्यांना कीर्तने ऐकण्याचा आणि करण्याचाही नादच होता. चाफेकर बंधू, वासुदेव बळवंत फडके यांच्या धाडसाचे त्यांना कायमच आश्चर्य वाटत. बाबासाहेबांच्या बोलण्यातला हजरजबाबीपणा, चातुर्य आणि मोठ्यांशी मान राखून बोलण्याचे,अदबीने वागण्याचे धैर्यही यातूनच आकाराला आले. पुढे एक दिवस त्यांची पावले शाळेबरोबरच 'भारत इतिहास संशोधक मंडळा'कडेही वळली. तिथले ग्रंथ पाहण्याची उत्सुकता त्या ग्रंथांचे वाचन करण्यापर्यंत पुढें त्यांचा अभ्यास वाढतच गेला
शालेय जीवनात अनेक नाटकांमध्ये त्यांनी भाग घेतला. ते नकला उत्तम करीत. एकदा संमेलनात त्यांनी स्वातंत्र्यवीर सावरकरांची नक्कल करून दाखविली. त्या वेळी प्राचार्य दबडघाव, प्रिं. नारळकर, श्री. किंकर, श्री. म. माटे, गोखले अशी ख्यातनाम मंडळी समोर बसली होती. या सर्वांनी बाबासाहेबांचे अतोनात कौतुक केले, 'तू उत्तम वक्ता होशील' असा आशीर्वादही दिला.
त्यानंतर बाबासाहेबांनी ही नक्कल साक्षात स्वातंत्र्यवीर सावरकरांपुढेच सादर केली. तात्यांनीही त्यांचे कौतुक केले. त्यांना नक्कल फारच आवडली होती, पण पुढे ते म्हणाले, "आयुष्यभर केवळ नकलाच करू नकोस दुसऱ्यांच्या, स्वत:चं काही असू दे' आणि बाबासाहेबांनी त्यांचे सांगणे ऐकले. नकला करणे बंद केले. परंतु तात्यांच्या वक्तृत्वाचा प्रभाव त्यांच्या मनावर कायमचा ठसला आणि 'शिवशाहीर' म्हणून बाबासाहेब सुपरिचित झाले.
बाबासाहेबांमधील सर्वांत मोठा गुण म्हणजे त्यांची स्मरणशक्ती. त्यांच्या अफाट स्मरणशक्तीमुळे देशभक्तांची भाषणे, ग्रंथांमधील सनावळ्या त्यांच्या लक्षात राहत. कीर्तनातल्या आख्यायिका, पदे त्यांना तोंडपाठ असत. घरातल्या धार्मिक,सामाजिक वातावरणाचा त्यांच्या मनावर परिणाम होत होता. त्यातूनच त्यांची वाचनाची आवड संतवाङ्मयाकडे वळू लागली. त्याबरोबरच इतिहासाची पुस्तके वाचण्याचाही त्यांना नाद लागला आणि वाचलेले लक्षातही राहत असे. इतिहासाची आवड वाढत गेली आणि त्यामुळे मंडळातील बखरींचे वाचन त्यांनी केले. या वाचनाचा परिणाम त्यांच्या लेखनावर झालेला आढळतो. १९४२ साली मॅट्रिकची परीक्षा पास झाल्यावर काही काळ संघप्रचारक म्हणून नगर जिल्ह्यात काम करू लागले. १९४८ मध्ये संघाच्या सत्याग्रहात भाग घेतल्याने त्यांना तुरुंगवास घडला. पुण्याच्या येरवडा येथील तुरुंगात ते शिवाजी महाराजांच्या कथा सांगू लागले आणि त्यातूनच त्यांच्या मनात विचार आला की,जे आपण सांगतोय ते लिहून ठेवायला हवं आणि तुरूंगातून पुढे बाहेर पडल्यावर अधिक संशोधन सुरू झाले. शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे 'महाराज' या ग्रंथात लिहितात,कोण तूं रे कोण तूं ही कविता वाचतांना असं वाटतं की जणू या सगळ्या ओळीं त्यांनाच लागू होतील..
कोण तूं रे कोण तूं
कालिकेचे खड्ग़ तूं ? की इंदिरेचे पद्म तूं ?
जानकीचे अश्रु तूं ? की उकळता लाव्हाच तूं ?
खांडवांतिल आग तूं ? की तांडवांतिल त्वेष तूं ?
वाल्मिकीचा श्लोक तूं ? की मंत्र गायत्रीच तूं ?
भगिरथाचा पुत्र तूं ? की रघुकुलाचे छत्र तूं ?
मोहिनीची युक्ति तूं ? की नंदिनीची शक्ति तूं ?
अर्जुनाचा नेम तूं ? की गोकुळीचे प्रेम तूं ?
कौटिलाची आण तूं ? की राघवाचा बाण तूं ?
वैदिकाचा घोष तूं ? की नीतिचा उद्घोष तूं ?
शारदेचा शब्द तूं ? की हिमगिरी नि:शब्द तूं ?
की सतीचे वाण तूं ? वा मृत्युला आव्हान तूं ?
शंकराचा नेत्र तूं ? की भैरवाचे अस्त्र तूं ?
की ध्वजाचा रंग तूं ? वा बुद्धिचा श्रीरंग तूं ?
कर्मयोगी ज्ञान तूं ? की ज्ञानियांचे ध्यान तूं ?
चंडिकेचा क्रोध तूं ? की गौतमाचा बोध तूं ?
तापसीचा वेष तूं ? की अग्निचा आवेश तूं ?
मयसभेतिल शिल्प तूं ? नवसृष्टिचा संकल्प तूं ?
द्रौपदीची हांक तूं ? प्रलंकराचा धाक तूं ?
गीतेतला संदेश तूं अन् क्रांतिचा आदेश तूं !
संस्कृतीचा मान तूं अन् आमुचा अभिमान तूं !
कोण तूं रे कोण तूं.......कोण तूं रे कोण तूं
✍️ सर्वेश फडणवीस
#शिवशाहीरांची_शंभरी
No comments:
Post a Comment