जेथ जगाचे जीवसूत्र , श्री मोहिनीराज असे ।।

प्रवरा नदीच्या तीरावर वसलेले अहमदनगर जिल्ह्यातील एक सुंदर असे नेवासे गाव. याच ठिकाणी सकल संतांचे लाडके संत ज्ञानेश्वर यांनी ज्ञानेश्वरी सांगितली. आज भागवत धर्माचे आध्यत्मिक पीठ म्हणूनही या गावाची ओळख आहे. याच नेवासे गावाच्या मधोमध तेथील ग्रामदैवत भगवान विष्णूच्या दश अवतारांपैकी एक मोहिनी अवतारचे श्री मोहिनीराज मंदिर आहे. जगातील एकमेव असे हे प्राचीन मंदिर आजही सुस्थितीत आहे.  याच श्री मोहिनीराज मंदिराच्या गाभाऱ्यात आपण दर्शनार्थ जाणार आहोत. 

श्री मोहिनीराज मंदिराचे सर्व बांधकाम हेमांडपंथी स्थपती शैलीमध्ये आहे. प्रत्येक दगड हा नक्षीने कोरलेला आहे. हे नक्षीकाम बघण्यासाठी मंदिर अभ्यासक आवर्जून या मंदिराला भेट देतात. विविध प्रकारच्या मूर्ती येथील दगडावर कोरलेल्या आहेत.मोहिनीराज मंदिर अतिशय पुरातन असून, त्याचे बांधकाम अहिल्याबाई होळकरांचे दिवाण श्री. चंद्रचूड जहागीरदार यांनी करून घेतले आहे. 

श्री मोहिनीराज मंदिर बांधकामाबद्दल एक आख्यायिका सांगितले जाते. ती अशी श्री. चंद्रचूड जहागीरदारांना स्वप्नात दृष्टांत झाला की, मोहिनीराजाची मूर्ती प्रवरा नदीच्या पात्रात आहे. बैलगाडीने मूर्ती घेऊन येत असताना ज्या ठिकाणी बैलगाडीची धाव तुटली त्याच ठिकाणी चंद्रचूड जहागीरदार यांनी हे भव्य हेमांडपंथी मंदिर बांधले आहे. येथील प्रवेशद्वारावर भालदार चोपदारच्या आकर्षक आणि सुबक मूर्ती आहेत. भगवान विष्णूची मोहिनी अवताराची ही मूर्ती जिला भक्त "मोहिनीराज" म्हणतात ती अर्धनारी नटेश्वर रूपातील याठिकाणी बघावयास मिळते.  

श्री मोहिनीराज मंदिराच्या गाभाऱ्यात प्रवेश केल्यावर गाभाऱ्यात उंच सिंहासनावर शंख-चक्र-गदा,अमृताची कुपी, नाकात नथ, कमरेला पट्टा, डोक्यावर मुकुट,पायात तोडे व पितांबर परिधान केलेली मनमोहक साडेचार फूट उंचीची भव्य मूर्ती बघायला मिळते. याच मूर्तीच्या शेजारी सुंदर अशी महालक्ष्मीची मूर्ती आहे. अलंकार पूजा करतांना येथील मूर्तीला साडी व पितांबर दोन्ही नेसवतात त्यामुळे मूर्तीचे सौंदर्य अधिक खुलून दिसते. 

मोहिनी अवताराची अशी कथा ही प्रचलित आहे की, समुद्र मंथनातून निघालेले अमृत राक्षस गण पळवून नेतात. अमृत प्राप्ती साठी देवगण भगवान विष्णू ला शरण जातात. तेव्हा भगवान विष्णू मोहिनी चे रूप धारण करतात व अमृत प्राशन करण्यासाठी आपापसात भांडणाऱ्या राक्षस गणांसमोर येतात. मोहिनीच्या सौंदर्याला राक्षस गण भुलतात, अमृत वाटण्यात ही मोहिनी मदत करते म्हणून मोहिनी राक्षसांना मदिरा व देवांना अमृत पाजते. हा मोहिनी अवतार अहमदनगर जिल्ह्यातील सध्याच्या नेवासा गावाजवळील गोदावरीच्या तीरावर झाला असे अनेक भक्त मानतात.

श्री मोहिनीराज कथेचा सार ही प्रचलित आहे. देवांचा राजा इंद्र आपल्या ऐरावत हत्तीवर बसून एकदा वनविहार करीत असतांना महर्षी दुर्वासांची त्यांना भेट होते. महर्षी दुर्वास इंद्राला प्रसादार्थ पुष्पमाला देतात परंतु राजा इंद्र पदाच्या गर्वाने ती माळ गळ्यात न घालता ऐरावत हत्तीच्या सोंडेत देतात व ऐरावत ती माळ पायदळी तुडवीतो. त्यामुळे कोपीष्ट महर्षी दुर्वास अपमानामुळे इंद्राला शाप देतात की 'ज्या ऐश्वर्यामुळे तु गर्विष्ट झालास ते ऐश्वर्य व राज्यपद यांचा नाष होईल.' महर्षीच्या शापामुळे इंद्राचे ऐश्वर्य नाष होते. त्यावेळी दानव युद्धात येतात आणि इंद्राचा पराभव करून राज्यपद हिरावून घेतात. दानवांचा राजा बळी राज्यपदावर बसतो. सर्व देव दानवांच्या राज्यात अत्यंत कष्टी होतात. यज्ञातील त्यांचा भाग त्यांना मिळत नाही. तेव्हा सर्व देव एकत्र येऊन भगवान महाविष्णुची प्रार्थना करुन सर्व ऐश्वर्य परत मिळविण्यासाठी उपाय विचारतात तेव्हा भगवान महाविष्णु, सर्व देव आणि दानव मिळून समुद्र मंथन करण्याचा सल्ला देतात. देव बळीराजाकडे जाऊन दानवांची मदत मागतात. समुद्र मंथनासाठी मंदार पर्वताची रवी व वासुकी सर्पाची दोरी वापरतात. मंदार पर्वत पाण्यात ठेवल्यावर तो समुद्रात बुडू लागतो तेव्हा भगवान महाविष्णु भव्य कासवाचे रूप धारण करून पर्वतास तोलून धरतात. प्रथम देव वासुकीच्या मुखाकडे धरतात. परंतु दानव शेपटीकडे धरण्यास तयार होत नसल्याने देवांनी शेपटीकडे धरून व दानवांनी मुखाकडे धरून समुद्रमंथन सुरू होते. समुद्रमंथनातून १) हलाहल (विष) २) कौस्तुभमणी ३) पारिजातक ४) चंद्र ५) लक्ष्मी ६) शंख ७) रंभा ८) सात मुखाचा अश्व ९) राज १०) कामधेनु ११) धनुष्य १२) धन्वंत १३) अमृत १४) सुरा (दारू) अशी चौदा रत्ने निघतात. बारा रत्नाचे वाटप होतानाच दानव दारू कलश पळवून दंडकारण्यात नेतात. अमृत पळवून नेल्यामुळे देव पुन्हा चिंतेत पडतात ते अमृताचे महाविष्णु मोहिनीरूप घेतात आणी दंडकारण्यात जातात. तेथे दानव अमृता साठी एकमेकांशी भांडत असतात. मोहिनी रूपावर भाळले जाऊन ते मोहिनीला अमृत व दारूची वाटप करण्याची विनंती करतात. सर्व देव तेथे जमतात. देव दानवांच्या वेगवेगळ्या पंक्ती बसवून मोहिनीरूपात विष्णू देवांना अमृत व दानवांना दारू वाटतात. देवांना अमृत वाटतांना चंद्र आणि सूर्यामध्ये राहु नावाचा दानव देवरूपात येऊन बसतो. त्याने अमृत प्राषण करताच चंद्र सूर्य मोहिनी रुपातील विष्णुंना खुणवितात तेव्हा महाविष्णु मोहिनी रूपातच राहुचा शिरच्छेद करतात. तेच हे मोहिनीरूप ! महाविष्णुंनी मोहिनीरूप घेतले म्हणून या देवाला श्री मोहिनीराज असे म्हणतात व त्यांच्या शेजारी या मंदिरात लक्ष्मी आहे.

देशातील लाखो भाविकांचे ग्रामदैवत श्री मोहिनीराज आहे. येथील यात्रा महोत्सव, शुद्ध सप्ताह म्हणजे रथसप्तमीपासून सुरु होतो. पौर्णिमेचा उत्सव पाच दिवस असतो आणि त्याच ठिकाणी मोठी गर्दी होत असते. या ठिकाणी तहसीलदार यांच्या हस्ते मानाची पूजा होते व उत्सव मूर्ती मंदिरातून पाकशाळेकडे वाजत गाजत मिरवणूक निघते. चार दिवस पंचधातूची सुबक उत्सव मूर्ती सर्वांच्या दर्शनासाठी खुली असते. चार दिवस उत्सव मूर्तीचे स्पर्श करून दर्शन करता येते. पाच दिवस संपूर्ण नेवासे गावाला अन्नदान होते आणि दानाचा मान मिळण्यासाठी अनेक जण प्रतिक्षेत असतात. एकमेवाद्वितीय असे श्री मोहिनीराज मंदिर एकदा आवर्जून बघण्यासारखे आहे. 

सर्वेश फडणवीस