⚜️ विज्ञानवादिनी : टी.के.अनुराधा

टी.के.अनुराधा हे नाव इसरोमधील यशस्वी वैज्ञानिक म्हणून आजही आदराने घेतले जाते. आता त्या सेवेतून निवृत्त झाल्या तरी देशासाठी आणि अंतराळ संशोधनासाठी तत्पर असतात हे नुकतेच चंद्रयान मोहिमेच्यावेळी देशाने अनुभवले आहे. आजच्या तिसऱ्या विज्ञानवादिनी आहेत वैज्ञानिक टी.के.अनुराधा. 

साधारणपणे १९६९ सालची घटना असावी नील आर्मस्ट्राँग यांनी चंद्रावर पाऊल ठेवले आणि त्यावेळी शाळकरी पोर असणाऱ्या टी.के.अनुराधा यांनी स्वप्न बघितले की आपणही अंतराळ क्षेत्रांत काहीतरी कार्य करायचे. लहान असल्याने त्यावेळी समज नव्हती पण घरच्यांशी सतत याच विषयावर बोलत राहणे हाच त्यांचा नित्य ध्यास होता आणि काही काळाने तेच स्वप्न सत्यात उतरले आणि पुढे इसरो सारख्या संस्थेत टी.के.अनुराधा या रुजू झाल्या. 

भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था अर्थात (ISRO) मधील GSAT-12 या उपग्रहाच्या प्रकल्प संचालक ( प्रोजेक्ट Director) म्हणून त्यांनी आपली उत्तम कामगिरी पार पाडली. टी.के अनुराधा यांनी हसनमधील नियंत्रण सुविधेतून पार पडलेल्या महत्त्वाच्या ऑपरेशन्सद्वारे GSAT-12 ला त्याच्या अंतिम कक्षेत यशस्वीपणे चालवले. त्यावेळी हसन येथे प्रथमच सर्व इसरोमधील महिला टीमने हे काम केले आणि त्याचे नेतृत्व टी.के.अनुराधा यांनी केले. 

टी.के.अनुराधा यांचे लहानपण बंगलोर शहरात गेले. कौटुंबिक वातावरणही चांगले होते. त्यांचे वडील संस्कृतचे प्राध्यापक होते आणि आई गृहिणी होती. त्यांना चार बहिणी होत्या आणि आईने लहानपणापासून योग्य संस्कार केल्याने त्यांच्या आईकडून त्यांना कायम प्रेरणा मिळाली. कोणत्याही क्षेत्रात पुढे जाण्यासाठी आणि स्पर्धा परीक्षेत यश मिळवण्यासाठी त्यांची आई सतत प्रोत्साहन द्यायची. टी.के अनुराधा यांच्या मोठी बहिणीने वैद्यकीय क्षेत्र आणि दोन लहान बहिणी यांनी अभियांत्रिकी क्षेत्र स्वीकारले. 

टी. के अनुराधा यांचे प्राथमिक शिक्षण बंगलोर येथे झाल्यावर महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी त्यांनी नागपूर येथील विश्वेश्वरय्या कॉलेज ऑफ इंजिनीअरिंगमध्ये इलेक्ट्रॉनिक अभियांत्रिकी अभ्यासक्रमात प्रवेश घेतला. लहानपणापासून विज्ञान विषयाची आवड असल्याने अंतराळ क्षेत्रात कार्य करण्याचे स्वप्न असल्याने त्यांनी इलेक्ट्रॉनिक विषयात प्रवेश घेतला. महाविद्यालयीन शिक्षण पूर्ण झाल्यावर इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स (IISc) कडून मास्टर ऑफ सायन्सचा अभ्यास करण्याची ऑफर नाकारून त्यांनी स्पेस एजन्सीमध्ये नोकरी पत्करली.

कालांतराने टी.के अनुराधा यांचे लग्न अशा कुटुंबात झाले आहे ज्यात प्रत्येकाला इलेक्ट्रॉनिक्सची आवड होती. टी.के अनुराधा यांचे यजमान भारत इलेक्ट्रॉनिक्समध्ये जनरल मॅनेजर होते. त्यांची मोठी मुलगी अमेरिकेत संगणक विज्ञान अभियंता आहे आणि दुसरी मुलगी इलेक्ट्रॉनिक अभियांत्रिकी शाखेतच कार्यरत आहे. टी.के.अनुराधा त्यांच्या मुलाखतीत छान सल्ला देतात त्या म्हणतात, "तुम्ही काय करू शकता याला काही मर्यादा आहे असा विचार करू नका. तुम्हाला काही करायचे असेल तर त्यासाठी अनुकूल वातावरण तयार करण्यास सुरुवात करा."

टी.के.अनुराधा यांचे पहिले काम बंगलोर येथील सॅटेलाइट सेंटरमध्ये उपग्रहांची चाचणी करण्याचे होते आणि त्यावेळी त्यांचे प्रो. यू.आर. राव हे बॉस होते. त्यांच्याकडून टी.के.अनुराधा यांना यातील अनेक बारकावे समजून घेता आले. त्यानंतर १९८४ ते १९९४ पर्यंत एजन्सीचे अध्यक्ष म्हणून टी.के.अनुराधा यांनी काम केले. अनेक उपग्रहांसाठी इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे विकसित केली. त्यावेळीही इस्रो हा पुरुष शास्त्रज्ञांचा बालेकिल्ला नव्हता आणि इसरोमध्ये स्त्री पुरुष भेदभाव नव्हता हे त्या आवर्जून सांगतात.

टी के. अनुराधा यांनी प्रोजेक्ट डायरेक्टर म्हणून काम केले आहेच त्यासोबत कम्युनिकेशन सॅटेलाइट्समध्ये विशेष प्राविण्य प्राप्त केले. GSAT-12 आणि GSAT-10 या उपग्रहांच्या प्रक्षेपणाच्या वेळी त्यांनी त्यासाठी जवळून काम केले आणि १९८२ पासून इसरोमधील सर्वात ज्येष्ठ महिला शास्त्रज्ञांपैकी एक म्हणून आजही त्यांचे नाव आदराने घेतले जाते. टी.के. अनुराधा यांनी भारतीय अंतराळ कार्यक्रमांचे नेतृत्व केले आणि त्यांच्या कामासाठी आणि विशेष योगदानासाठी 2012 ASI- ISRO टीम पुरस्कार त्यांना मिळाला होता. अंतराळ क्षेत्रात काही तरी करण्याच्या ध्यासाने टी.के.अनुराधा यांनी केलेले इसरोमधील कार्य एकमेवाद्वितीय असेच आहे. त्यांच्या भावी वाटचालीस मनापासून शुभेच्छा आहे. 

सर्वेश फडणवीस 

#विज्ञानवादिनी #लेखमाला #नवरात्र #माळतिसरी