टेलीफोनचे आत्मकथन … ☎️

नमस्कार मंडळी. हल्ली कोरोनामुळे आपण सगळेजण घरातच आहोत. तसा मी तर कायमच घरात असतो. पण ह्या लॉकडाऊन मुळे माझा वापर ही वाढला आणि अनेक दिवसांपासून आपल्याशी मनातलं काही बोलायची इच्छा होती. आज शनिवार आणि सुट्टीचा दिवस. आज माझ्या प्रवासाबद्दल खरंतर काही सांगण्याचा प्रयत्न करतो आहे. कदाचित आवडेल ही कारण आता मी हळूहळू कालबाह्य होतो आहे. माझं अस्तित्व संपण्यातच जमा झाले आहे. पण तरीही अनेकांच्या दिवाणखान्यात आजही माझ्यासाठी एक कोपरा,कुणाकडे टेबलवर कुणाकडे भिंतीवर,फ्रिजवर माझ्यासाठी जागा आहेच. आधी माझा जन्म झाला माझ्यानंतर कॉडलेस फोन आला त्यानंतर पेजर आला त्यानंतर मोबाईल आला आणि आता स्मार्टफोन आहे. माझी जडणघडण ही तुमच्यामुळे झाली. तुम्ही नवनवीन प्रयोग करत गेलात आणि मी घडत गेलो. तसं म्हंटल तर आज माझी चौथी पिढी आता तुमच्याजवळ आली आहे. 

Mr. Watson! Come here, I want to see you.’’ १८ मार्च १८७६ रोजी उच्चारलेले हे वाक्य जगाच्या इतिहासात अमर झाले, कारण ते वाक्य बोलणारे शास्त्रज्ञ होते- अ‍ॅलेक्झांडर ग्रॅहम बेल आणि ऐकणारे शास्त्रज्ञ होते- बेलचे सहकारी थॉमस वॅटसन. दोघेही बाजूबाजूच्या खोलीत बसले होते. पण हा संवाद झाला तो बेल यांनी तयार केलेल्या दूरध्वनी यंत्रावर. दूरध्वनी यंत्राची चाचणी घेण्यासाठी बोललेले आणि पलीकडे ऐकू गेलेले हे पहिले वाक्य होते.  पत्र्याच्या दोन डब्यांना तारेने जोडून एका डबीतून बोललेले पलीकडे ऐकण्याचा खेळ आपण लहानपणी खेळला आहे आणि विज्ञानाच्या पुस्तकांतही वाचला आहे. 

सामान्यत: ध्वनिलहरी हवेतून प्रवास करतात. ऐकणाऱ्याच्या कानावर आपटतात. कानातील पडदा त्या लहरींमुळे थरथरतो. त्यामुळे आतील यंत्रणा कार्यान्वित होते. मेंदूला योग्य तो संदेश जातो आणि ऐकणारा ध्वनी ऐकतो. जर ध्वनीचे उगमस्थान ऐकू येण्याच्या कक्षेत असेल तरच ही प्रक्रिया पूर्ण होते. पण जेव्हा हे अंतर काही मीटर किंवा दोन पूर्ण वेगळ्या भौगोलिक स्थानापर्यंत वाढते तेव्हा तयार होणाऱ्या ध्वनिलहरी दुसऱ्या ठिकाणी पोहोचवण्यासाठी यंत्रणेची आवश्यकता असते. 

माझा शोध लागण्यापूर्वी १९ व्या शतकाच्या सुरुवातीपासून तारायंत्रे (Telegraph) वापरात आली. आदिम काळापासून धूर अथवा अग्नीच्या साहाय्याने सांकेतिक संदेश देण्याची परंपराच नवीन विद्युत् तंत्रज्ञानाच्या आधारे दूर संदेशवहनाच्या कामी येऊ लागली. इ. स. १७६८ पासून या क्षेत्रात वेगवेगळे प्रयोग सुरू झाले. प्रत्येक अक्षरासाठी एक तार वापरण्यापासून ते काही संकेत तयार करून, ते विद्युत् तारांमार्फत पाठवले जाऊ लागले. यातूनच १८३७ मध्ये सॅम्युअल मोर्सने एक सांकेतिक लिपी तयार केली; जी तारायंत्राच्या ‘डा’ आणि ‘डिट’ या दोन आवाजांत बांधली गेली होती. त्या भाषेला ‘मोर्स कोड’ म्हणतात. अगदी आत्तापर्यंत जलद संदेशवहनाकरता तारा पाठवण्याची पद्धत चालू होती.

पूर्वीच्या काळातील फोनच्या तबकडीवरील हवे ते आकडे फिरवून तयार होणारे स्पंद दूरध्वनी केंद्राकडे पोहोचत असत. (या पद्धतीला pulse dialing म्हणतात.) आधुनिक दूरध्वनी संचामध्ये आपण आकडे लिहिलेली बटणे दाबून हवा तो आकडा केंद्राकडे पोहोचवतो. बटन दाबल्यावर तयार होणारा आवाज केंद्राकडे पोहोचतो आणि आपल्याला हवा तो आकडा केंद्राला कळतो. (या पद्धतीला DTMF-dual-tone multi-frequency म्हणतात.)

हा आकडा कळल्यावर पूर्वी केंद्रात असलेले कर्मचारी त्या आकडय़ाच्या दूरध्वनी संचाशी संपर्क जोडून देत असत. आता हीच प्रक्रिया इलेक्ट्रॉनिक तंत्र वापरून स्वयंचलित केलेली आहे.  संपर्क साधल्यावर दोन्ही दूरध्वनी संच एकमेकांशी जोडले जातात आणि संवाद सुरू होतो. हळूहळू माझ्यात ही बदल होत गेले आणि संपर्क यंत्रणा अधिक कार्यक्षम करण्यासाठी आता धातूच्या तारेऐवजी काचेचे तंतू असलेल्या तारा (Fibre Optics) वापरतात. तसेच विद्युत् चुंबकीय लहरी उपयोगात आल्यापासून दोन संचांमध्ये थेट तारेमार्फत संपर्क न होता तो ‘संच-केंद्र-उपग्रह-केंद्र-संच’ अशा साखळीतून होतो.

खरं तर आता मोबाईल अर्थात भ्रमणध्वनी संच हा जणू आपला एक नवीन अवयवच असल्यासारखा वापरला जातोय आणि नुसते बोलणे आणि ऐकणे या मूळ क्रियांबरोबरच इतर बरेच नवनवीन प्रयोग करत आहात. सध्या ह्याची मागणी खूप असल्याने मी थोडा दुर्लक्षित झालो असेल पण अनेकांच्या घरी आजही मी आहे आणि ते प्रसंगी माझा वापर करतात. सर्वेशकडे सुद्धा मी १९९९-२००० च्या दरम्यान आलो आणि जवळपास २० हुन अधिक वर्ष झाली आणि त्यांच्यातला एक झालो आहे. दोन-तीनदा त्यांनी सुद्धा मला परत पाठवण्याची व्यवस्था केली होती पण इतकी वर्षांची सोबत असल्याने आमचे ऋणानुबंध टिकून आहेत आणि गुण्या-गोविंदाने आम्ही एकमेकांच्या सोबत आहे.

चला येतो मी. निघण्याची वेळ झाली. भेटू पुन्हा कधीतरी..

• सर्वेश

#telephone