' स्वरसंपदाचे' देणं - डॉ.नारायण मंगरूळकर !! 🎶🎵🎹

डॉ.नारायण मंगरूळकर. आज संगीतातील मर्मज्ञ, स्वरसाधक, उत्तम गायक,समीक्षक,लेखक,बंदिशकार,थोर गुरू असे विविधांगी व्यक्तिमत्त्व असलेले सत्पुरुष आहेत. स्वगृही राहत "स्वरसंपदा" केंद्र स्थापन करत अविरतपणे विद्यादानाचे कार्य ते आजही करत आहेत. जवळपास ९० हुन अधिक बंदिश त्यांनी रचलेल्या आहेत. 'संगीतातील घराणी आणि चरित्रे' हे अतिशय उपयुक्त पुस्तकाचे लेखन त्यांनी केले आहे. 

खरंतर शास्त्रीय संगीत हे अभिजात संगीत आहे. भारतीय संस्कृतीत संगीताबद्दल फार प्राचीन व ऐतिहासिक परंपरा लाभली आहे. प्राचीन काळी गुरुकुल पध्दतीने किंवा गुरुगृही राहत संगीताची साधना केली जात असे. भारतीय संगीताची निर्मिती ही खूप प्राचीन आहे. सृष्टीच्या सुवर्णमय प्रारंभापासून आतापर्यंत संगीताचे महत्त्व इतिहासाच्या प्रत्येक पानावर विद्यमान असणार आहे कारण संगीताची जादूच जनमानसाला आनंद देणारी आहे. 

डॉ.नारायण मंगरूळकर ह्यांनी वयाच्या बाराव्या वर्षी पं.सावळाराम मास्तर यांच्याकडून तालीम घेण्यास सुरुवात केली पुढे पं.शंकरराव सप्रे यांनी त्यांच्यावर संगीताचे संस्कार केले. यानंतर नामांकित गायक पं. राजाभाऊ कोगजे यांच्याकडे ते गायन शिकले. संगीतशास्त्र विजयिनी’ (१९८९), तसेच एकूण १५० संगीत कलावंतांची चरित्रपर माहिती देणारे ‘संगीतातील घराणी आणि चरित्रे’ (१९९२) ही दोन पुस्तके आज नागपूर,अमरावती विद्यापीठ व अ.भा.गांधर्व महाविद्यालय मंडळातर्फे संदर्भ ग्रंथ म्हणून अभ्यासक्रमात मान्यताप्राप्त झाली आहे. विविध स्मरणिका, गौरवांक व विविध वृत्तपत्रे यांमधून संगीतविषयक शंभरांहून अधिक लेख प्रकाशित झाले आहेत. त्यांनी १९७२ ते १९९० अशी सलग अठरा वर्षे दै. ‘लोकमत’मधून संगीत समीक्षात्मक लेखन केले आहे. नारायणराव यांनी विविध राग-तालांतील सुमारे ९० हुन अधिक बंदिशी रचल्या आहेत. ते नागपूर व अमरावती विद्यापीठांचे संगीत विषयाचे मान्यताप्राप्त मार्गदर्शक आहेत. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली आजवर वीस हुन अधिक विद्यार्थ्यांनी पीएच.डी. पदवी संपादन केली आहे.

आज संगीत क्षेत्रात घराणेशाहीसारख्या परंपरांचे जोखड झुगारून नारायणरावांसारख्या संगीतज्ञांनी नावीण्य, प्रयोगशीलतेची कास धरत उत्तमोत्तम बंदीशी तयार केल्या आहेत. गायन,वादन व नृत्य अशा तिन्ही कलांमधील एक शास्त्रीय प्रकार म्हणजे बंदीश. ख्यालगायकीच्या संदर्भात वापरला जाणारा,‘चीज’ किंवा इंग्रजीत ‘सिंफनी’ म्हणूनही ओळखला जाणारा,असा हा प्रकार आहे. एखादी मैफिली जशी रागांच्या नावाने ओळखली जावी तशी ती बंदीशींच्या वर्णनानेही ओळखली जाते. खरंतर एखाद्या बंदीशकारासाठी त्याची बंदीश म्हणजे मौल्यवान ‘चीज’वस्तू असते. बंदीशी तयार करण्यामागे त्याची प्रचंड मेहनत तर असतेच, शिवाय, अनेक भावना,आठवणी,भूमिका त्याभोवती गुंफलेल्या असतात. आपला खजिना दुसऱ्यांच्या हाती सोपवताना त्यांना अतोनात वेदना होत असतातच पण आनंद ही होत असेलच. नारायणराव ह्यांनी रचलेल्या बंदिशी अनेक शास्त्रीय गायक आपल्या गायकीने मंत्रमुग्ध करतात.

नारायणरावांचा एक सद्गुणी, अगत्यशील, निर्व्यसनी, निरंकरी, चतुरस्त्र कलाकार म्हणून त्यांचा खरा परिचय घडतो. नारायणरावांच वागणं, बोलणं,सत्यता,अगत्य,संगीत कलेला वाहून घेण्याचे जीवनव्रत आहे. नारायणरावांच्या जीवनाची बैठक धार्मिक, अध्यात्मिक, ईश्वरावर, गुरूंवर असणारी श्रद्धा ह्यामुळेच त्यांच्यात वेगळेपण जाणवणारी आहे. आज नारायणराव ह्यांच्याजवळ विद्वात्ता आहे पण त्याचा गर्व नाही. प्रसिध्दी पराङ्गमुख राहत त्यांची संगीत साधना आजही सुरू आहे. आजही नवोदितांना, विद्यार्थ्यांना व्यासपीठावर संधी मिळावी ह्यासाठी त्यांची सतत धडपड सुरू असते. आजही तंबोरा घेत रियाज करणारे नारायणराव वयाच्या नव्वदीत असतांना सुद्धा कार्यरत आहे. अनेक पुरस्कारांची श्रीमंती त्यांच्याजवळ असून सुद्धा त्याचा कुठेही ते गर्व करत नाही. सध्या लॉकडाऊन च्या काळात समप्राकृतिक राग या विषयावर फेसबुकच्या माध्यमातून ते आपल्या समोर येत आहेत. प्रसिद्ध निवेदक श्री.किशोर गलांडे हे दिलखुलासपणे त्यांच्याशी संवाद साधत याबद्दल अधिक माहिती पोहोचवत आहेत. त्यात त्यांचा मुलगा जयंत आणि नातू अथर्व आणि खुद्द नारायणराव अशा संगीत क्षेत्राला वाहिलेल्या तीन पिढ्या एकत्रित दिसत आहेत. नारायणरावांना परमेश्वराने उदंड आयुष्य व निरामय आरोग्य प्रदान करावे हीच त्याच्या चरणी प्रार्थना आहे. 

✍️ सर्वेश फडणवीस 

#आयुष्य_जगणारी_माणसं