शिवशाहीरांचा शताब्दी उत्सव - १४!! 🚩🙏🏼

श्रीमंत शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या विविध पैलूंना स्पर्श करतांना "पत्रलेखन" हा पैलूपण आनंद देणारा आहे. बाबसाहेबांनी प्रसंगानुरूप अनेकांना पत्र लिहीली आहेत. असंच एक पत्र वाचनात आले. श्री अनिलराव वाळिंबे, सातारा यांना लंडनहुन हे पत्र विजयादशमीच्या अर्थात दसऱ्याच्या दिवशी लिहिले. जवळपास १२ पानी हे पत्र आहे. मुळातून पत्र हे वाचनीय आहे. "जगदंबा" या छत्रपतींच्या तलवारीचे वर्णन या पत्रात बाबासाहेबांनी केले आहे. अस्मादिकांनी हे संपूर्ण वर्णन प्रत्यक्ष ऐकले आहे. आजही पायी फिरायला जातांना ते ऐकणे हे नित्याचेच झाले आहे. ती भाषा ते वर्णन वाचतांना आपण शिवकाळात आहोत की काय इतके  रसभरीत वर्णन बाबासाहेब पत्रातून करतात… 

जगदंबा

अखंड लक्ष्मीअलंकृत विजयी भव सहस्रायु

चिरंजीव राजश्री अनिलराव वाळिंबे, सातारा

प्रति बाबासाहेब पुरंदरे, नगरी लंडन, प्रेमपूर्वक शुभाशीर्वाद!

नगरी लंडन-जगाच्या पाठीवरची एके काळची अति ऐश्वर्यवंत नगरी. इ.१९४७ पर्यंत आपल्यावर अनिर्बंध सत्ता गाजविणाऱ्या इंग्रज सुलतानची ही राजधानी. एके काळी हिचा नखरा आणि दरारा क्लिओपात्रेसारखा होता. पण आता मात्र या नगरीचं वय झालंय. तिचं साम्राज्य गेलं. भरजरी पैठणी गेली. तांबडं आलवण भाळी आलं. हे असं झाल्याला आता तीस वर्षं उलटली. साम्राज्यशाहीचा तो सरंजामी तोरा पार पार संपलाय. टॉवर ऑफ लंडन वरून या वृद्ध नगरीकडे पाहिलं की असं वाटतं की, ही म्हातारी भिंतीला टेकून अन् पाय पसरून बसली आहे आणि आपल्या भवती नातवंडाना घेऊन ही-'ह्यांच्या वेळी घरात कित्ती कित्ती होतं नि काय काय होतं, याच्या कथा भरल्या डोळ्यानं आणि दाटल्या गळ्यानं जणू सांगत बसलीय!

अनिलराव, आजचं हे पत्र मी तुम्हाला सोन्याच्या पानावर लिहायला हवं.आज दसरा आहे. सोन्याचा दिवस. विजयादशमी,शस्त्रपूजनाचा आजचा दिवस. पुरंदऱ्यांच्या परंपरेप्रमाणे मी आज साताऱ्यात असायचा. श्रीभवानीदेवीला, भवानी तलवारीला आणि छत्रपतींना सोनं अर्पण करण्यासाठी आज या वेळी, सायंकाळी, मी जलमंदिर राजवाड्यात असायचा. असंख्य मित्रांच्या गर्दीत मी हरवायचा. पण या लंडनमधील आजची ही दसऱ्याची सायंकाळ, सुन्न शांततेत तुम्हाला पत्र लिहिण्यात मी घालवतोय. कालानुक्रमानं आजच्या दिनांकावर आश्विन शुद्ध दशमी' पडलीय म्हणूनच इथं दसऱ्याचं वातावरण अजिबात नाही.इथं आजच्या दिवसाला 'दसरा' म्हणायचा झालं. इथं झेंडूंच्या माळा नाहीत. शिलंगणाचं सोनं नाही. नगाऱ्या-चौघड्यांचा दणदणाट नाही. शिंगांच्या ललकाऱ्या नाहीत. हलग्या-ताश्यांचे कडकडाट नाहीत. शिलंगणाच्या स्वारीतील ती गुलालाची  उधळण नाही. झेंडे-जरीपटके नाहीत. इथं दसराच नाही. इथं साताराच नाही. पण अनिलराव, तरी सुद्धा जन्मात कधी विसरणार नाही, असा दसरा या लंडननगरीत साजरा झाला माझा! अविस्मरणीय! लंडनला आल्यावर काय काय पहायचं, याची एक यादीच पुण्याहून निघताना माझ्या मनात तयार होती.

जे जे उत्कट आणि भव्य असेल ते ते बघायचंच. पण प्रथम बघायची ती इथं असलेली छत्रपती घराण्यातील 'ती' प्रख्यात तलवार. ही तलवार म्हणजे छत्रपती थोरल्या शिवाजीमहाराजांची भवानी तलवार नव्हे. विख्यात भवानी तलवार इथं लंडनमध्ये नाहीच. लंडनमध्ये असलेल्या तलवारीचं नाव आहे, 'जगदंबा'. ही रत्नजडीत सोन्याच्या मुठीची मौल्यवान तलवार 'जगदंबा'लंडनमधील कोणत्याही म्युझियममध्ये नसून, ती आहे ब्रिटिश राजघराण्याच्या बकिंगहॅम राजवाड्यात. राणी एलिझाबेथ सध्या या राजवाड्यात राहते. या राजवाड्यात कोणालाही प्रवेश मिळत नाही. हा राजवाडा बाहेरून अन् खूप दुरूनच पाहता येतो. या राजवाड्यातील एका दालनात, एका शोकेसमध्ये मखमलीवर ही जगदंबा तलवार उभी बसविलेली आहे. तलवारीची व्यवस्था अतिशय उत्कृष्ट प्रतीची आहे. छत्रपतींच्या राजघराण्यातील ही तलवार इथं कशी आली? त्याचं असं झालं. ब्रिटिश राजा सातवा एडवर्ड हा प्रिन्स ऑफ वेल्स असताना इ. १८७५ मध्ये आपल्या भारतात आला होता. हा राजपुत्र त्यावेळी भारतातील संस्थानिक, राजेमहाराजांचे मुजरे आणि नजराणे घेत फिरत होता.

आजपर्यंत अक्षरश: हजारो तलवारी पाहिल्या आहेत. महाराष्ट्रातल्या तर जवळ जवळ सर्वच ऐतिहासिक घराण्यांतील तलवारी मी पाहिल्या आहेत. त्यांतील अत्युत्कृष्ट अशा तीन तलवारीत मी या तलवारीची गणना करीन. मी ती तलवार जवळच्या मखमली टेबलावर ठेवली. मी आणि किशोररावांनी विजयादशमीचं सोनं त्या तलवारीवर वाहिलं आणि मुजरे केले. आजचं माझं शस्त्रपूजन असं साजरं झालं. आमच्या भवतीची ती गोरी माणसं आणि ती आंग्ल युवती आमच्याकडे अतिशय कुतूहलानं पाहत होती. त्या युवतीनं मला नंतर औत्सुक्यानं विचारलंही. मी आमच्या सोन्याचा आणि मुजऱ्याचा अर्थ तिला सांगितला. तिला तो पटला. ती मला म्हणाली, ''बरोबर! तुम्ही सांगताय तीच माहिती या तलवारीबद्दल आमच्या पॅलेसच्या कॅटलॉगमध्ये लिहिलेली आहे. नंतर तिनं मला त्या कॅटलॉगच्या दोन प्रती भेट म्हणून दिल्या. या युवतीच्या वागण्याबोलण्यात फार आस्था होती. या मुलीचं नाव आहे ज्युली हरलॅण्ड. शस्त्रपूजन झालं होतं. आता मला त्या तलवारीचा अभ्यास करावयाचा होता. ज्युली हरलॅण्डला मी विचारलं, "मला या तलवारीचा तपशीलवार अभ्यास करायचाय. वेळ लागेल, चालेल ना?"

मी त्या तलवारीची टिपणं घ्यावयास सुरुवात केली. मी आणि

किशोरराव पाऊण तास त्या तलवारीची बारकाईने टिपणं घेत होतो. या जगदंबा तलवारीच्या सरळ पात्याची लांबी शंभर सेंटिमीटर्स आहे. मूठ आणि मुठीमागील कळी यांची एकूण लांबी बावीस सेंटिमीटर्स आहे. म्हणजेच तलवारीची एकूण लांबी एकशे बावीस सेंटिमीटर्स आहे. तलवार संपूर्णपणे दुधारी नाही. तिची खालची बाजू बिनधारेची आणि जाड आहे. पुढील भागास अर्थात धार आहे. पात्याचे टोक (अग्र) अगदी थोडेसेच बाकदार अथवा वळणदार आहे. पण एकंदर तलवारीचा ढाळ सरळ (पट्टापान) आहे. गोफ बांधण्यासाठी मूठ आणि पाते यांच्या दरम्यान एक कडी (रिंग) असते. या तलवारीस कडीसाठी छिद्र आहे. पण कडी नाही. कडी पडून गेलेली दिसते. तलवारीची मूठ शुद्ध सोन्याच्या जाडसर पत्र्याने वेष्टिलेली आहे. त्यावर बाहेरच्या सर्व बाजूंना हिरे आणि माणके जडविलेली आहेत. माणके त्र्याहत्तर आहेत. पैकी दोन माणके पडलेली आहेत. त्यांची दोन कोंदणं रिकामीच आहेत. तलवारीच्या मुठीमागील कळीसुद्धा जडावाची आहे. या कळीला शेवटी सोन्याची शेंबी आहे. तलवारीचं पातं मुठीजवळ तीन सेंटिमीटर्स रुंद आहे. तलवारीचं वजन घेता आले नाही. पण ते अंदाजे एक किलो असावंसं वाटतं. संपूर्ण मुठीवर असलेल्या हिऱ्यांची (पांढऱ्या खड्यांची) संख्या नेमकी सांगता येणार नाही. मला ते मोजणे जमले नाही. पण अंदाजे हे पांढरे खडे साडेतीनशे ते पावणेचारशे असावेत, असं वाटते. या मुठीचे सौंदर्य व तेज अतिशय विलोभनीय आहे. बकिंगहॅम राजवाड्याच्या अधिकृत कॅटलॉगमध्ये या तलवारीबद्दल माहिती दिलेली आहे. त्यातील पुढील विधान महत्वाचे आहे .... "Presented by H. H. the Maharaja of Kolapore as a relic of the Mahratta Chief Shivaji, to whom it formerly belonged."

या तलवारीच्या पात्यावर दोन्ही बाजूला दोन दोन खोलगट पन्हाळी आहेत. पात्याच्या एका बाजूला ख. क ड ही अक्षरे तीन वेळा कोरलेली आहेत. कोल्हापूर दरबाराच्या दफ्तरात या तलवारीची माहिती नमूद आहे. त्यातच हिचं नाव 'जगदंबा' म्हणून नमूद आहे. हे नाव या तलवारीला कुणी व केव्हा दिलं ते मात्र समजत नाही. ही तलवार युरोपमध्ये तयार झालेली आहे. ही कमीत कमी साडेतीनशे वर्षापूर्वीची आहे. हिचं पोलाद उत्कृष्ट आहे. पातं लखलखीत आणि सरळ आहे. अशा त-हेच्या तलवारी स्पेनमध्ये टॉलेडो येथे तयार होत असत. ही 'जगदंबा' तलवार टॉलेडो येथेच तयार झालेली असावी. या जातीच्या तलवारीला आपल्याकडे 'फिरंग', 'पट्टापान', 'धोप' आणि 'सैफ' अशी नावं होती. फिरंगी देशात म्हणजे युरोपमध्ये तयार झालेली तलवार म्हणून तिला 'फिरंग' म्हणत. पट्ट्याप्रमाणे जिचं पान म्हणजे पातं सरळ आहे ती 'पट्टापान', म्हणून अशा तलवारीला 'पट्टापान' म्हणत. 'धोप' म्हणजे सरळ पात्याची.'सैफ'या शब्दाचाच अर्थ 'तलवार' असा आहे. पण जी सरळ पात्याची आहे,तिला 'सैफ' म्हणण्याचा प्रघात होता.

या जगदंबा तलवारीची बकिंगहॅम राजवाड्यात ठेवली जाणारी आस्था आणि व्यवस्था पाहून मी विस्मित झालो. उत्कृष्ट व्यवस्था! एवढी प्रतिष्ठा, व्यवस्था, जिव्हाळा आणि जपणूक आपण आपल्याकडे एखाद्या तरी वस्तूची वा वास्तूची ठेवली आहे काय? मला तरी एकही उदाहरण नमुना म्हणूनही आठवत नाही. तलवारीची टिपणं घेण्याचं आमचं काम संपलं. पॅलेसमार्फतच तलवारीची अधिकृत छायाचित्रं मला मिळतील असं ज्युली हरलॅण्डने मला सांगितलं. पॅलेसमध्ये कॅमेरा आणायला आम्हाला परवानगीच देण्यात आली नाही. आमचं काम संपलं. ती तलवार परत मी ज्युलीच्या स्वाधीन केली.

खरंच वाटत होतं की, ही तलवार परत भारतात घेऊन यावी! पण ते वाटणं अर्थशून्य होतं. एकच अमाप आनंद माझ्या अंत:करणात भरून उतू जात होता की, आज दसऱ्याच्या दिवशी मी लंडनमध्ये बकिंगहॅम राजवाड्यात छत्रपतींच्या जगदंबा तलवारीला सोनं वाहिलं. ती हातात घेतली. अनिलराव, मी आज एका अविस्मरणीय दसऱ्याचा आनंद लुटला.

बहुत काय लिहिणे? तुम्हा सर्वांस शुभाशीर्वाद, स्वहस्ताक्षर. श्रीशिवराज्य शके ३०५ विजयादशमी, बुधवार राजते लेखनावधिः।।

✍️ सर्वेश फडणवीस 

#शिवशाहीरांची_शंभरी 

छायाचित्र सौजन्य - मित्रवर्य Kaustubh Kasture