कर्तृत्वशालिनी - एअर मार्शल पद्मश्री पद्मावती बंडोपाध्याय

नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् ।दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ॥

भारतीय वायुसेनेचं आदर्श वाक्य आहे “नभ: स्पृशं दीप्तम” ।श्रीमद्भगवद्गीतेतील ११ व्या अध्यातील हा २४ वा श्लोक आहे.महाभारतातील कुरुक्षेत्र युद्धभूमीवरुन भगवान श्रीकृष्णाने अर्जुनाला उपदेश करताना आपल्या विराट रूपाचं दर्शन दिलं. जे पाहून अर्जुनाच्या मनात भय आणि अशांती निर्माण होऊन आत्मविश्वास कमी होऊ लागला. याप्रमाणे भारतीय वायुसेनेचे विराट रूप शत्रूच्या मनात भय आणि अशांती निर्माण करीत आहे. असं हे विराट सामर्थ्य असणाऱ्या भारतीय वायुसेनेच्या पहिल्या एअर मार्शल पद्मावती बंडोपाध्याय आहेत. 

तिरुपती येथील एका मध्यमवर्गीय तामिळ कुटुंबातील असल्याने, चाकोरीबद्ध आयुष्यात त्यांचे बालपण गेले. घरचे वातावरण बरेच धार्मिक होते. पुढे संपूर्ण कुटुंब दिल्लीला आल्याने वातावरणात थोडाफार बदल झाला. पण लहानपणापासून तामिळ आणि संस्कृत या भाषेवर प्रभुत्व असल्याने त्यांना हिंदी आणि इंग्रजी भाषा आत्मसात करायला थोडा वेळ लागला. अभ्यास करून आपल्या पायावर उभे राहावे यासाठी कुटुंबाचा आग्रह होता. पण वायुसेनेचे स्वप्न त्यांना खुणावत होते आणि त्या स्वप्नांचा पाठलाग करत,बिकट परिस्थितीत त्यांनी एअर मार्शल पद्मावती बंडोपाध्याय ही ओळख सार्थ ठरवली. 

एअर मार्शल पद्मावती बंडोपाध्याय, भारतीय हवाई दलाच्या पहिल्या महिला एअर मार्शल आहेत,त्रितारांकित अधिकाऱ्यांची बढती मिळालेल्या भारतीय सशस्त्र दलातील त्या दुसऱ्या महिला आहेत. त्यांनी १९६८  मध्ये भारतीय वायुसेनेत प्रवेश घेतला. पुढे १९७१ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धादरम्यान त्यांनी केलेल्या कार्यासाठी १९७६ साली विशिष्ठ सेवा पदक,२००२ साली अति विशिष्ठ सेवा पदक,२००६ साली परम विशिष्ठ सेवा पदक त्यांना प्राप्त झाले आहे. विंग कमांडर सती नाथ बंडोपाध्याय आणि एअर मार्शल पद्मावती बंडोपाध्याय हे एकाचवेळी राष्ट्रपती पुरस्कार प्राप्त करणारे भारतीय वायुसेनेतील पहिले दाम्पत्य आहे.

पद्मावती बंडोपाध्याय यांची कारकीर्द यशस्वी आणि प्रेरणादायी आहे. एरोस्पेस मेडिकल सोसायटी ऑफ इंडियाची फेलो म्हणून पहिली महिला आणि उत्तर ध्रुवावर वैज्ञानिक संशोधन करणाऱ्या पहिली भारतीय महिला म्हणून हा विक्रम त्यांच्या नावाने आहे. १९७८ मध्ये डिफेन्स सर्व्हिस स्टाफ कॉलेजचा अभ्यासक्रम पूर्ण करणाऱ्या त्या पहिल्या महिला सशस्त्र सेना अधिकारी आहे. हवाई मुख्यालयात महासंचालक वैद्यकीय सेवा म्हणूनही काही काळ कार्य केले आहे. २००२ मध्ये एअर व्हाइस मार्शल म्हणून पदोन्नती मिळणारी पहिली महिला म्हणून त्यांना मान मिळाला आहे.  

एव्हिएशन मेडिसिन तज्ज्ञ म्हणून पद्मावती बंडोपाध्याय यांनी त्यांच्या ३७ वर्षांच्या सेवेत सशस्त्र दलांच्या सुधारणेसाठी काम केले. वैद्यकीय संशोधन केले जे प्रतिकूल परिस्थितीत सैनिकांसाठी मार्गदर्शक आहे. आणि त्या कार्यात पूर्ण समाधानी आहे. त्या म्हणतात,“मी सेवेत जे काही केले ते माझ्या सहकारी अधिकाऱ्यांच्या प्रतिबंध आणि सुधारणेसाठी होते. माझ्या संशोधनामुळे, मला वैद्यकीय सुविधांमध्ये सुधारणा करायची होती जेणेकरून सशस्त्र दलांची कार्यक्षमता वाढेल. 

एअर मार्शल पद्मावती बंडोपाध्याय न्यूयॉर्क अकॅडमी ऑफ सायन्सेसच्या सदस्य आहेत. निवृत्तीनंतर ही त्यांनी स्वतःला अनेक सामाजिक कार्यात वाहून घेतले आहे.निवृत्ती स्वीकारल्या नंतर पूर्व उत्तर प्रदेशातील वंचित मुलांना वैद्यकीय आणि शिक्षण सेवा देण्याचं महत्त्वपूर्ण कार्य त्या करत आहेत. याच वैद्यकीय सेवेसाठी २०२० साली भारत सरकारने त्यांना भारताचा नागरी सन्मान "पद्मश्री" प्रदान केला. एअर मार्शल पद्मावती बंडोपाध्याय या भारतातील नागरी पुरस्कार प्राप्त करणाऱ्या पहिल्या संरक्षण अधिकारी आहेत कारण सशस्त्र दल नागरी सन्मानासाठी पात्र नाहीत.

त्यांना पुरस्कार मिळाल्यानंतर त्यांची प्रतिक्रिया गौरवपूर्ण होती त्या म्हणतात, “हा पुरस्कार मिळाल्याबद्दल मी नम्र आहे. हे अत्यंत दुर्मिळ आहे की एका संरक्षण अधिकाऱ्याला सर्वोच्च नागरी पुरस्कार मिळतो, परंतु मला वाटते की हे एक किंवा दोन दिवसांच्या कामासाठी नाही तर आयुष्यभरासाठी आहे .

एअर मार्शल पद्मावती बंडोपाध्याय या भारतीय वायूसेनेच्या पहिल्या महिला एअर मार्शल आहेत निवृत्तीनंतर सामाजिक कार्यात त्यांनी स्वतःची वेगळी ओळखही निर्माण केली. "The lady in blue - the memoirs of lady Air Marshal" या आत्मचरित्रपर पुस्तकांत त्यांचे अनेक पैलू वाचायला मिळतात. देशभक्ती कशी असायला हवी याचं सर्वोत्तम उदाहरण म्हणजे एअर मार्शल पद्मश्री पद्मावती बंडोपाध्याय आहे. त्यांच्या भावी कार्यास मनापासून सदिच्छा आहे. 

✍️ सर्वेश फडणवीस 

#कर्तृत्वशालिनी #नवरात्र #लेख२